Liên Xô – Wikipedia tiếng Việt

Liên Xô hay Liên bang Xô viết, Cộng hoà Liên Xô, Cộng hoà Liên bang Xô viết[d] quốc hiệu chính thức là Liên bang Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Xô viết hay Liên bang các nước Cộng hoà Xã hội chủ nghĩa Xô viết,[e] là một cựu quốc gia nằm ở phía bắc lục địa Á-Âu, tồn tại từ năm 1922 đến năm 1991. Đây là một quốc gia đơn đảng, do Đảng Cộng sản Liên Xô lãnh đạo, với Moscow là thủ đô của nước cộng hòa lớn và đông dân nhất Liên Xô, Nga Xô viết. Các trung tâm đô thị lớn khác gồm Leningrad (Nga Xô viết), Kiev (CHXHCN Xô viết Ukraina), Minsk (CHXHCN Xô viết Byelorussia), Tashkent (CHXHCN Xô Viết Uzbekistan), Alma-Ata (CHXHCN Xô viết Kazakhstan) và Novosibirsk (Nga Xô viết). Đây là quốc gia lớn nhất trên thế giới, có diện tích hơn 22.402.200 kilômét vuông (8.649.500 dặm vuông Anh) và trải dài 11 múi giờ. Năm quần xã sinh vật chính của Liên Xô là lãnh nguyên, rừng taiga, thảo nguyên, sa mạc và núi. Dân số đa dạng của quốc gia này được gọi chính thức là người Liên Xô.

Liên Xô được xây dựng từ cuộc Cách mạng tháng 10 năm 1917, khi Đảng Bolshevik chỉ huy bởi Vladimir Ilyich Lenin lật đổ nhà nước lâm thời Nga, chính phủ nước nhà đã sửa chữa thay thế chính sách chuyên chế của Sa hoàng Nikolai II trong Thế chiến I. Năm 1922, sau cuộc nội chiến kết thúc bằng thắng lợi của Đảng Bolshevik, Liên Xô được xây dựng, thống nhất những vương quốc cộng hòa gồm có Nga, Ngoại Kavkaz, Ukraina và Belarus. Lenin qua đời vào năm 1924 đã dẫn tới một cuộc tranh chấp quyền chỉ huy, ở đầu cuối Iosif Vissarionovich Stalin lên nắm quyền trong giữa những năm thập niên 1920. Stalin đã chính thức hóa hệ tư tưởng của Đảng Cộng sản Liên Xô là chủ nghĩa Marx – Lenin và thay thế sửa chữa nền kinh tế thị trường bằng nền kinh tế tài chính kế hoạch, từ đó mở ra một thời kỳ công nghiệp hóa nhảy vọt và tập trung chuyên sâu hóa. Trong suốt thời kỳ này, tăng trưởng kinh tế tài chính nhanh gọn tạo nên những văn minh ấn tượng về mức sống, y tế và giáo dục, đặc biệt quan trọng trong những khu vực đô thị ; Liên Xô đã vươn lên trở thành cường quốc đứng thứ 2 quốc tế. Bên cạnh những văn minh này, 1 số ít thất bại đã xảy ra. Nạn hạn hán, thiên tai liên tục ập đến trong khu vực, chủ trương tập trung chuyên sâu nông nghiệp, tổng thể đã dẫn tới một nạn đói lớn trong năm 1932 – 1933, khiến hàng triệu người chết. Những không tin chính trị sôi sục, đặc biệt quan trọng sau sự nổi lên của chủ nghĩa phát xít tại nước Đức Quốc Xã năm 1933 và rủi ro tiềm ẩn cuộc chiến tranh quốc tế, đã tạo ra cuộc thanh lọc lớn, hàng trăm nghìn người bị buộc tội gián điệp hoặc chống cơ quan chính phủ đã bị bắt giữ và xử bắn. [ 8 ]

Ngày 23 tháng 8 năm 1939, sau những nỗ lực không thành công để thành lập một liên minh chống phát xít với các cường quốc phương Tây[9] Liên Xô đã ký thỏa thuận không xâm lược lẫn nhau với Đức Quốc xã.[10] Sau khi bắt đầu Thế chiến II, Liên Xô đã tấn công Ba Lan và sáp nhập các quốc gia Baltic. Tháng 6 năm 1941, Đức xâm chiếm Liên Xô, mở màn Mặt trận phía đông của Thế chiến 2. Đây là mặt trận có quy mô lớn nhất trong Thế chiến 2, Thương vong của Liên Xô chiếm số lượng cao nhất trong cuộc chiến, và cuối cùng họ đã giành thế thượng phong trước lực lượng phe Trục sau những trận đánh khốc liệt như ở Stalingrad và Kursk. Trong hầu hết các vùng lãnh thổ mà Hồng quân đánh chiếm khi tiến về nước Đức, những người cộng sản địa phương đã lên nắm quyền lực và thành lập các chính phủ liên minh với Liên Xô. Sau Thế chiến 2, châu Âu bị phân chia thành hai vùng có hệ tư tưởng khác nhau: tư bản chủ nghĩa ở Tây Âu và cộng sản chủ nghĩa ở Đông Âu đã dẫn đến căng thẳng gia tăng với Khối phương Tây do Hoa Kỳ lãnh đạo, được gọi là Chiến tranh Lạnh. Stalin qua đời năm 1953 và Nikita Sergeyevich Khrushchyov kế nhiệm. Đến năm 1956, Khruschev lên tiếng tố cáo Stalin và bắt đầu một thời kỳ cải cách tự do được gọi là phi Stalin hóa. Khủng hoảng tên lửa Cuba xảy ra trong thời kỳ lãnh đạo của Khrushchev, một trong nhiều yếu tố dẫn đến việc ông bị miễn nhiệm vào năm 1964. Trong những năm 1970, có một giai đoạn ngắn gọn hòa dịu trong quan hệ với Hoa Kỳ, nhưng những căng thẳng tiếp tục diễn ra với Chiến tranh Xô-Afghanistan vào năm 1979. Sau năm 1985, tổng bí thư cuối cùng của Đảng Cộng sản Liên Xô Mikhail Gorbachev đã cố gắng cải tổ đời sống chính trị và nền kinh tế của đất nước thông qua các chính sách mới của glasnost (cởi mở) và perestroika (tái cấu trúc). Những chính sách này thất bại, gây ra sự bất ổn chính trị phát sinh từ các phong trào dân tộc và ly khai. Năm 1989, những quốc gia đồng minh của Liên Xô ở Đông Âu đã sụp đổ trong một làn sóng các cuộc cách mạng chấm dứt sự lãnh đạo của các Đảng cộng sản.

Là một phần trong nỗ lực ngăn ngừa sự tan rã của quốc gia, một cuộc trưng cầu dân ý đã được tổ chức triển khai vào tháng 3 năm 1991, phần nhiều cử tri đã ủng hộ việc duy trì Nhà nước Liên Xô. Nhưng trong giới chỉ huy lại phát sinh xích míc khi Tổng thống tiên phong của Nga, Boris Nikolayevich Yeltsin đã chống lại một cuộc thay máu chính quyền của những người cứng rắn trong đảng. Cuối năm 1991, Gorbachev từ chức, Xô viết Tối cao Liên Xô đã chính thức công bố Liên Xô tan rã. Mười hai nước cộng hòa còn lại công bố độc lập. Liên bang Nga ( trước kia là Cộng hòa Nga Xô viết ) đã tiếp đón quyền và nghĩa vụ và trách nhiệm của Liên Xô và được công nhận là vương quốc kế thừa trên trong thực tiễn của Liên bang Xô viết. Đồng thời, Ukraina theo pháp luật công bố rằng họ cũng là một nước thừa kế nhà nước của cả Cộng hòa Ukraina Xô viết và Liên Xô. [ 11 ] Ngày nay, Nga và Ukraina có tranh chấp đang diễn ra so với những di sản để lại của Liên Xô trước đây [ 12 ] .Liên Xô đã tạo ra nhiều thành tựu công nghệ tiên tiến và thay đổi quan trọng của thế kỷ 20, gồm có cả nhà máy sản xuất điện hạt nhân tiên phong, vệ tinh nhân tạo tiên phong trên quốc tế, người tiên phong bay vào thiên hà và tàu thăm dò tiên phong đáp xuống hành tinh khác ( Sao Kim ). Đất nước này từng là một siêu cường, có nền kinh tế tài chính lớn thứ hai quốc tế và quân đội thường trực lớn nhất quốc tế. [ 13 ] [ 14 ] [ 15 ] Liên Xô được công nhận là một trong năm vương quốc có vũ khí hạt nhân. Quốc gia này từng là thành viên thường trực của Hội đồng Bảo an Liên Hiệp Quốc, đồng thời là thành viên của Tổ chức An ninh và Hợp tác Châu Âu ( OSCE ), Liên hiệp Công đoàn Thế giới ( WTFU ) và là thành viên số 1 của Hội đồng Tương trợ Kinh tế ( CMEA ) và Khối Hiệp ước Warszawa ( WP ) .

Từ Soviet có nguồn gốc từ tiếng Nga ‘’sovet’’ (tiếng Nga: совет), có nghĩa là “hội đồng”, “lời khuyên”, cuối cùng bắt nguồn từ ngôn ngữ proto-Slav ‘’vět-iti’’ (“để thông báo” ), liên quan đến věst Slavic (“tin tức”), “khôn ngoan” trong tiếng Anh, từ gốc trong “ad-vis-or” (từ tiếng Anh chuyển sang tiếng Pháp) hoặc tiếng Hà Lan ‘’weten’’ (“để biết”). Từ sovietnik có nghĩa là “ủy viên hội đồng”. Một số tổ chức trong lịch sử Nga được gọi là hội đồng (tiếng Nga: совет). Ở Đế quốc Nga, Hội đồng Nhà nước hoạt động từ năm 1810 đến năm 1917 được gọi là Hội đồng Bộ trưởng sau cuộc nổi dậy năm 1905.

Trong Cuộc tiếp xúc với Gruzia, Vladimir Lenin đã tưởng tượng ra một biểu lộ của chủ nghĩa sô vanh dân tộc bản địa Nga vĩ đại của Joseph Stalin và những người ủng hộ ông, lôi kéo những vương quốc này gia nhập Nga với tư cách là những bộ phận bán độc lập của một liên minh lớn hơn mà bắt đầu ông đặt tên là Liên minh những nước Cộng hòa Xô viết. của Châu Âu và Châu Á Thái Bình Dương ( tiếng Nga : Союз Советских Республик Европы и Азии, tr. Soyuz Sovetskikh Respublik Evropy i Azii ). Ban đầu Stalin phủ nhận đề xuất nhưng ở đầu cuối đồng ý nó, mặc dầu với sự chấp thuận đồng ý của Lenin, việc đổi tên thành Liên bang Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Xô viết ( USSR ), mặc dầu tổng thể những nước cộng hòa mở màn là Xô viết xã hội chủ nghĩa và không chuyển sang trật tự khác cho đến năm 1936. Ngoài ra, trong những ngôn từ vương quốc của 1 số ít nước cộng hòa, hội đồng từ hoặc đồng nghĩa tương quan trong ngôn từ tương ứng chỉ được đổi khác khá muộn thành một bản chuyển thể của tiếng Nga Xô Viết và không khi nào có trong những nước khác, ví dụ : SSR của Ukraina .СССР ( trong bảng vần âm Latinh : SSSR ) là tên viết tắt của cognate trong ngôn từ Nga của Liên Xô, được viết bằng những vần âm Cyrillic. Người Liên Xô sử dụng chữ viết tắt này tiếp tục đến nỗi người theo dõi trên toàn quốc tế đã quen với ý nghĩa của nó. Các tên viết tắt phổ cập khác của nhà nước Xô Viết trong tiếng Nga là Советский Союз ( phiên âm : Sovetskiy Soyuz ) có nghĩa đen là Liên bang Xô viết, và Союз ССР ( phiên âm : Soyuz SSR ), sau khi bù đắp cho những khác biệt ngữ pháp, về cơ bản được dịch thành Liên minh những SSR trong Tiếng Anh .Trong những phương tiện đi lại tiếp thị quảng cáo bằng tiếng Anh, nhà nước được gọi là USSR hoặc Soviet Union. Trong những ngôn từ châu Âu khác, những dạng viết tắt được dịch theo địa phương thường được sử dụng như Union soviétique và URSS trong tiếng Pháp, hoặc Sowjetunion và UdSSR trong tiếng Đức. Trong quốc tế nói tiếng Anh, Liên Xô còn được gọi một cách không chính thức là Nga và công dân của nó là người Nga, mặc dầu điều đó không đúng mực về mặt kỹ thuật vì Nga chỉ là một trong những nước cộng hòa của Liên Xô. Những ứng dụng sai như vậy của những ngôn từ tương tự với thuật ngữ Nga và những dẫn xuất của nó cũng tiếp tục xảy ra trong những ngôn từ khác .

Từ “Liên Xô” là gọi tắt của “Liên bang Xô viết” (tiếng Nga: Советских Союз, chuyển tự. Sovietskikh Soyuz). Trong tiếng Việt, “Xô viết” là từ được viết theo kiểu đọc phiên âm tiếng Việt cho từ Soviet. Từ “Soviet” (tiếng Nga: Совет, chuyển tự Soviet) trong tiếng Nga có nghĩa là “hội chúng”, “đại hội”, “hội đồng” hay “nghị viện”. Nhà nước Xô viết trong tiếng Nga có nghĩa là một nước cộng hòa được thành lập theo “cấu trúc nghị viện”.

Tên chính thức của 15 vương quốc thành viên của Liên Xô là :
Trong số 14 ngôn từ nói trên, ngoài tiếng Nga, tiếng Uzbek, tiếng Kazakh, tiếng Azerbaijan, tiếng Moldova, tiếng Kyrgyz và tiếng Turkmen sử dụng những từ gốc ” Xô viết ” hoặc từ nhận thức, từ vựng như dịch thuật .

Vì lý do lịch sử và địa lý (Liên Xô có phần lãnh thổ kế thừa từ Đế quốc Nga, gồm chủ yếu là Nga và Kazakhstan và các quốc gia cấu thành Trung Á khác, phần lớn dân số Liên Xô nói tiếng Nga), nên Liên Xô đôi khi bị gọi nhầm là “Nga” hoặc “Nga Xô viết”. Điều tương tự cũng đúng trong tiếng Anh. Ví dụ, cách giải thích Từ điển tiếng Anh Oxford của từ Russian là “Nga”, nghĩa là “thường đề cập đến các quốc gia Liên Xô cũ trong lịch sử”.[16]

Với diện tích là 22.402.200 km² (8.649.538 sq mi), Liên Xô là quốc gia rộng lớn nhất thế giới và vị thế này vẫn được Liên bang Nga (kế thừa hơn 17 triệu km² lãnh thổ của nó) giữ lại. Liên Xô bao phủ

1

/

6

{\displaystyle 1/6}

bề mặt Trái Đất, kích thước gần tương đương với Bắc Mỹ, với diện tích là 24.709.000 km² (9.540.000 sq mi). Lãnh thổ phía Châu Âu chiếm một phần tư diện tích, là 3.960.000 km² (1.528.560 sq mi) đất nước và là trung tâm văn hóa và kinh tế. Phần phía đông ở châu Á diện tích là 13.100.000 km² (5.057.938 sq mi) mở rộng ra đến Thái Bình Dương ở phía đông và Afghanistan ở phía nam, ngoại trừ một số khu vực ở Trung Á, ít đông dân hơn nhiều. Liên Xô trải rộng trên 10.000 km (6,200 mi) theo hướng đông sang tây qua 10 múi giờ từ UTC+2 đến UTC+12 và hơn 7.200 km (4.500 mi) từ bắc xuống nam. lãnh thổ có đến năm vùng khí hậu: lãnh nguyên, taiga, thảo nguyên, sa mạc và núi. Do lãnh thổ trải dài từ Âu sang Á nên Liên Xô được xem là một đất nước nửa Châu Âu, nửa Châu Á, nửa phương Đông, nửa phương Tây. Vị trí địa lý như vậy ảnh hưởng lớn đến văn hóa, phong tục tập quán, tư duy của Liên Xô cũng như thái độ của phương Tây đối với Liên Xô cũng như nước Nga sau này.

Liên bang Xô viết có đường biên giới dài nhất trên quốc tế, ước tính hơn 60.000 km ( 37.000 mi ), hay ​ 1 1 ⁄ 2 chu vi của Trái Đất. Hai phần ba số đó là đường biên giới trên biển. Liên Xô giáp với Afghanistan, Trung Quốc, Tiệp Khắc, Phần Lan, Hungary, Iran, Mông Cổ, Bắc Triều Tiên, Na Uy, Ba Lan, România và Thổ Nhĩ Kỳ từ 1945 đến 1991. Băng qua eo Biển Bering là Hoa Kỳ .Ngọn núi cao nhất của Liên Xô là đỉnh Cộng sản ( nay là đỉnh Ismail Samani ) ở Tajikistan, ở độ cao 7.495 mét ( 24.590 ft ). Liên Xô cũng chiếm hữu nhiều hồ lớn trên quốc tế ; biển Caspi ( cùng với Iran ) và hồ Baikal, đây là hồ nước ngọt lớn nhất và sâu nhất quốc tế nằm trọn vẹn trong Liên Xô .

Thành phần và những đổi khác về chủ quyền lãnh thổ[sửa|sửa mã nguồn]

Thành phần Liên bang Xô viết như sau :

Trong thời kỳ 1940 – 1954 tồn tại Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Xô viết Karelia-Phần Lan, về sau là Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Xô viết Tự trị Karelia trong Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Xô viết Liên bang Nga.

Ở thời gian 1990, Liên Xô có tổng số 15 nước Cộng hòa thường trực .

Cách mạng và sự hình thành[sửa|sửa mã nguồn]

Sự hình thành Liên Xô gắn liền với sự sụp đổ của Đế quốc Nga trong Chiến tranh thế giới thứ nhất và hoạt động của Đảng Cộng sản Nga (Bolshevik) do Vladimir Ilyich Lenin lãnh đạo.

Vào đầu thế kỷ XX, Đế quốc Nga là một nước lớn ở châu Âu có tiềm lực đất đai và dân số to lớn, nhưng trình độ phát triển kinh tế – xã hội còn rất lạc hậu so với các cường quốc châu Âu khác như Anh, Đức, Pháp… Xã hội ẩn chứa nhiều mâu thuẫn gay gắt không được giải tỏa: xã hội Nga là xã hội chuyên chế độc tài của quý tộc và tư sản lớn, tự do tư tưởng bị bóp nghẹt không làm hài lòng giới trí thức (интеллигенция – intelligentsia), trung lưu thành thị và giới tư sản quý tộc nhỏ. Nước Nga lại là nơi có phong trào Marxist cấp tiến mạnh nhất, do Lenin lãnh đạo với đảng Bolshevik chủ trương làm cách mạng xã hội chủ nghĩa để xây dựng chủ nghĩa cộng sản.

Những xích míc trên trong Chiến tranh quốc tế thứ nhất không những không được cởi bỏ mà còm trầm trọng thêm với những thất bại to lớn của quân Nga trong cuộc chiến tranh, xã hội Nga đi vào không ổn định. Quốc khố hết sạch, nợ quốc tế tăng cao, lạm phát kinh tế không trấn áp được, dân chúng cực khổ, cuộc chiến tranh làm phá sản hàng loạt doanh nghiệp gây thất nghiệp đô thị trầm trọng, nạn đói lan tràn tại nông thôn, những những tầng lớp nhân dân, binh lính oán ghét nhà cầm quyền và cuộc chiến tranh, trong quân đội xích míc giữa binh lính và những tầng lớp sĩ quan quý tộc tăng trưởng thành chống đối. Tháng 2 năm 1917 đã nổ ra Cách mạng tháng Hai : khởi nghĩa vũ trang tại Petrograd đã lật đổ chính phủ nước nhà Nga hoàng và xây dựng nhà nước Lâm thời do Aleksandr Fyodorovich Kerensky – một đảng viên của Đảng Cách mạng Xã hội đứng đầu. nhà nước Lâm thời chủ trương phá bỏ chế độ độc tài chuyên chế, tự do hóa xã hội Nga theo những tiêu chuẩn như những vương quốc châu Âu đương thời, đồng thời hứa bảo vệ quyền lợi và nghĩa vụ của giai cấp công nhân, nông dân và những những tầng lớp xã hội khác. Nhưng nhà nước Lâm thời vẫn chủ trương theo đuổi thế chiến thứ nhất bên phía khối Hiệp ước với Anh – Pháp, mặc kệ việc quốc gia đã kiệt quệ vì cuộc chiến tranh. Việc không có được độc lập như mong đợi khiến nhân dân và binh sỹ Nga trở nên bất bình .
Lenin phát biểu kêu gọi nhân dân ủng hộ

Sau Cách mạng tháng Hai, tại các địa phương ở Nga đồng loạt xuất hiện các tổ chức “hội đồng” (tiếng Nga: совет) hay Xô viết của công nhân, nông dân và binh lính để bảo vệ quyền lợi của chính họ. Thời gian giữa hai cuộc cách mạng là khi hai chính quyền song song tồn tại: chính quyền trung ương là của Chính phủ Lâm thời, nhưng các sắc lệnh muốn được thi hành phải có sự chấp thuận của các Xô viết gồm công – nông – binh địa phương, mà các Xô viết này lại ủng hộ sự lãnh đạo của đảng Bolshevik. Đảng Bolshevik rầm rộ tung khuếch trương cho cách mạng vô sản với khẩu hiệu “tất cả chính quyền về tay các Xô viết” và kêu gọi nhân dân, binh lính phản chiến làm cách mạng “Biến chiến tranh đế quốc thành nội chiến cách mạng”.

Chính phủ Lâm thời trong thời gian tám tháng tồn tại đã tiếp tục tiến hành chiến tranh với Đức-Áo-Hung, song đã bất lực trong cả nỗ lực chiến tranh và ổn định tình hình trong nước. Sau một loạt thất bại do quân Đức gây ra, quân đội trở nên chán nản, binh lính tan rã không còn tuân lệnh cấp trên, bắt giết sĩ quan và tự động đào ngũ. Tướng Kornilov – Корнилов tiến quân về thủ đô để lập lại trật tự theo yêu cầu của Kerensky nhưng có âm mưu thiết lập chế độ độc tài quân sự. Chính phủ lâm thời không còn có thể kiểm soát được tình hình, buộc phải dựa vào sự trợ giúp của lực lượng công-nông-binh thuộc các Xô viết do những người Bolshevik lãnh đạo. Kornilov bị đánh bại, nhưng sau biến cố này, Chính phủ lâm thời cũng thể hiện rõ sự yếu ớt, bất lực, không đủ khả năng lãnh đạo đất nước. Nước Nga bước vào đêm trước của Cách mạng Tháng Mười.

Ngày 25 tháng 10 năm 1917 ( theo lịch Julius, thời đó Nga còn dùng lịch Julius ), tức ngày 7 tháng 11 theo lịch Gregory, Lenin và những đảng viên Bolshevik chỉ huy những Xô viết làm Cách mạng Tháng Mười lập chính quyền sở tại Xô viết của công – nông – binh. Sau khi cách mạng thành công xuất sắc, chính quyền sở tại lập tức phát hành sắc lệnh về độc lập, sắc lệnh về ruộng đất và triển khai cam kết rút ra khỏi cuộc chiến tranh với những điều kiện kèm theo rất ngặt nghèo của phía Đức ( Hòa ước Brest-Litovsk ) .Sự sụp đổ của chế độ Sa hoàng dẫn đến việc những dân tộc thiểu số trên Đế quốc Nga xây dựng những vương quốc độc lập. Tại những vương quốc mới xây dựng cũng xảy ra tranh chấp quyền lực tối cao giữa những người Bolsevik địa phương và những xu thế chính trị khác như Melsevik, tự do chủ nghĩa, dân tộc bản địa chủ nghĩa, vô chính phủ, … tựa như những gì đang diễn ra ở nước Nga .Ngay sau Cách mạng Tháng Mười, nước Nga rơi vào thời kỳ nội chiến đẫm máu ( 1918 – 1922 ). Hồng quân Xô viết có thành phần hầu hết là những tầng lớp dưới của xã hội, học vấn thấp nhưng có số lượng phần đông như công nhân, nông dân, cựu quân nhân và một bộ phận cựu sĩ quan của Đế quốc Nga cũ. Phía bên kia là những thành phần thuộc lực lượng bảo hoàng, những đảng phái trái chiều, một bộ phận trung lưu thành thị, sĩ quan, một bộ phận nông dân, Cossack … gọi chung là Bạch vệ. Lực lượng Bạch vệ nhận được sự trợ giúp của những vương quốc châu Âu để chống lại chính quyền sở tại Xô viết. Đặc trưng của cuộc nội chiến là tính ác liệt không khoan nhượng. Đến cuối năm 1920 về cơ bản Hồng quân đã giành thắng lợi, quân bạch vệ bị thất bại và mất quyền lực tối cao trọn vẹn, thay vào đó những người Bolshevik giành được chính quyền sở tại trên phần nhiều chủ quyền lãnh thổ còn lại của Đế quốc Nga. Tuy nhiên, tại 1 số ít vùng chủ quyền lãnh thổ như Ba Lan, [ 17 ] Phần Lan, những nước Baltic, những lực lượng dân tộc bản địa chủ nghĩa thắng thế .

Ngày 30 tháng 12 năm 1922, đại biểu Xô viết đến từ những vùng lãnh thổ còn lại của Đế quốc Nga cũ (trừ Ba Lan, Phần Lan và các nước Baltic) đã nhóm họp và thành lập liên minh các nhà nước tự trị trên lãnh thổ Đế quốc Nga, thống nhất quốc hiệu là Liên bang Các nước Cộng hòa Xã hội Chủ nghĩa Xô viết. Các nhà nước hợp thành Liên Xô đều có điểm chung là do những người Bolsevik địa phương lãnh đạo chính vì thế về cơ bản Liên Xô là một quốc gia được thành lập trên nền tảng ý thức hệ chung là chủ nghĩa cộng sản, ý thức hệ là nhân tố gắn kết các nhà nước này lại với nhau[18].

Trước Chiến tranh quốc tế thứ hai[sửa|sửa mã nguồn]

Nhà máy thép Magnitogorsk thập niên 1930Sau thế chiến thứ nhất và nội chiến, nền kinh tế tài chính nước Nga đứng trước rủi ro tiềm ẩn phá sản : ở nông thôn nạn đói hoành hành, cướp bóc thổ phỉ nổi lên khắp nơi, đất nông nghiệp bị tàn phá, nông dân đói chạy vào thành phố ăn xin ; còn ở thành phố, công nghiệp đình đốn, thất nghiệp cực điểm, tiền không còn giá trị, nguyên vật liệu, kinh tế tài chính hết sạch – tình hình xã hội lúc đó cực kỳ stress. Trong khoảng chừng 2 năm 1921 – 1922, do cuộc chiến tranh đã tàn phá nông nghiệp, nạn đói lớn đã xảy ra tại những vùng nông thôn của nước Nga, đặc biệt quan trọng là ở khu vực sông Volga và Ural, giết chết khoảng chừng 2 triệu [ 19 ] tới 5 triệu người [ 20 ] [ 21 ] [ 22 ] [ 22 ]. Nạn đói đã gây ra một cuộc khủng hoảng cục bộ lớn, nhà văn Nga Maxim Gorky đã lên tiếng lôi kéo hội đồng quốc tế giúp sức. Nhiều vương quốc trong đó có Mỹ và những nước châu Âu đã phân phối viện trợ lương thực để giúp nước Nga Xô viết xử lý nạn đói .

Để khắc phục những khó khăn của nền kinh tế nước Nga sau cuộc nội chiến, Lenin đã cho tiến hành chính sách kinh tế mới, hay NEP (Новая экономическая политика – НЭП), để thay thế cho chính sách cộng sản thời chiến đã được áp dụng trong nội chiến. NEP là chính sách dùng cơ chế kinh tế thị trường để kích thích sản xuất, kêu gọi đầu tư tư bản dưới sự định hướng kiểm soát của nhà nước. Đối với nông nghiệp, thay vì trưng thu và áp giá tối đa lên nông sản như trong thời chiến, NEP dùng cơ chế thuế để điều tiết, nông dân sau khi nộp thuế thì có thể mua bán nông sản trên thị trường tự do. Tại thành phố, chính sách mới khuyến khích đầu tư của tư bản trong nước và nước ngoài, nhà nước chỉ kiểm soát những ngành quan trọng với quốc gia như điện lực, ngân hàng… NEP của Lenin đã nhanh chóng cho kết quả rất tốt: nạn đói nhanh chóng bị đẩy lùi dần và hoàn toàn sau đó, công nghiệp, thương mại được phục hồi, tình hình nông thôn và thành thị được ổn định, xã hội có tích luỹ và đời sống người dân tốt lên nhanh chóng. Từ năm 1922, thành thị đã có đủ lương thực – thực phẩm, năm 1925 sản xuất nông nghiệp đạt mức 87%; công nghiệp đạt 75% sản lượng của năm 1913 (năm cao nhất của Đế quốc Nga cũ); đời sống nhân dân cải thiện rõ rệt, chính trị ổn định, chính quyền Liên Xô được củng cố, phát triển. Các nguy cơ lớn đe dọa đến sự tồn vong của nhà nước Liên Xô về cơ bản đã được giải quyết. Liên Xô bước vào thời kỳ mới: xây dựng và phát triển đất nước theo mô hình xã hội chủ nghĩa[23].

Ngay sau khi Lenin mất (1924), trong ban lãnh đạo đất nước này đã diễn ra cuộc đấu tranh nội bộ quyết liệt do những bất đồng về đường lối xây dựng đất nước, chủ yếu là giữa hai nhóm của Iosif Vissarionovich Stalin và Lev Davidovich Trotsky. Dần dần Stalin thắng thế, nắm vị trí độc tôn trong bộ máy lãnh đạo đảng và nhà nước. Để củng cố vị trí lãnh đạo cũng như giữ vững kỷ cương xã hội, Stalin kiểm soát phần lớn cơ cấu quyền lực vào tay mình, dùng trấn áp trong nội bộ đảng, nhà nước và ngoài xã hội để loại bỏ mọi mầm mống bất ổn ngay từ trước khi bộc lộ. Bộ máy Bộ dân ủy nội vụ (NKVD – Народный коммисариат внутренних дел – НКВД) được dùng như công cụ để phát hiện các đối tượng cần phải loại bỏ, từ những nhóm đối lập với Stalin, các nhóm ly khai vũ trang, gián điệp cho tới quan chức tham nhũng, tội phạm hình sự… Stalin đã dùng bộ máy cảnh sát mật như công cụ hỗ trợ thanh lọc chính trị, ông là người quyết định và ra lệnh ai là kẻ phản bội cần phải bị loại trừ.[24]. Sự theo dõi, tố cáo cũng được khuyến khích, đề cao trong nhân dân như một phẩm chất trung thành với đảng và đất nước. Ngay từ trong thập niên 1930 Stalin đã bắt đầu loại trừ những nhân vật bị xem là phản bội ra khỏi đảng Cộng sản Liên Xô. Các nhân vật này có khi bị xét xử thông qua những vụ án điểm được công khai để tác động dư luận quần chúng hoặc xử kín, bản án là xử bắn hoặc giam giữ trong các trại cải tạo lao động.[25][26]. Theo các tài liệu Liên Xô được giải mật, trong khoảng thời gian từ năm 1937 tới năm 1938, có 1.548.367 người bị bắt giữ, trong đó 681.692 bị xử bắn.[26] Sử gia Michael Ellman ước đoán rằng số người chết trực tiếp hoặc gián tiếp do cuộc thanh lọc của Stalin trong khoảng hai năm đó là chừng 950.000 tới 1,2 triệu người [27]

Stalin coi những cuộc thanh trừng là giải pháp chống nạn quan liêu, cán bộ tham nhũng và biến chất, để nâng cao trình độ chỉ huy và sự liêm chính của tổ chức triển khai Đảng. Theo 1 số ít nguồn thi những nhóm lớn nhất bị khai trừ trong Đại thanh trừng chính là những đảng viên kém năng lượng, những người mang trách nhiệm nhưng không nhiệt tình với việc làm. Tiếp đến là những cá thể đã vi phạm kỷ luật đảng, quan chức tham nhũng và những người đã che giấu quá khứ phạm tội [ 28 ] [ 29 ] [ 30 ]. Một số nguồn khác thì thống kê rằng 70 % người bị xử bắn không phải là thành viên của Đảng Cộng sản Liên Xô mà hầu hết là dân thường, với cáo trạng là hoạt động giải trí gián điệp hoặc tham gia những nhóm thổ phỉ, ly khai vũ trang, tổ chức triển khai bạo loạn [ 31 ] [ 32 ] .Sự chỉ huy cứng rắn của Stalin bắt nguồn từ 2 nguyên do : tiên phong là truyền thống cuội nguồn chuyên chế truyền kiếp của nước Nga, phối hợp với quan điểm ” đấu tranh giai cấp ” của Marx và chủ nghĩa ” anh hùng phát minh sáng tạo lịch sử dân tộc ” của người dân Nga, phối hợp với kinh nghiệm tay nghề từ những cuộc cách mạng và cuộc chiến tranh đầy đấm đá bạo lực ở châu Âu và châu Mỹ ( vốn là đặc trưng trong thời kỳ này ). Thứ hai là việc Liên Xô thời kỳ này bị vây hãm bởi những nước phương Tây, phải liên tục đối phó với những kế hoạch lật đổ của quốc tế, cần phải có chủ trương tập quyền và bảo vệ bảo mật an ninh cao độ để không bị tàn phá. Có nhận xét cho rằng, về cơ bản, chủ trương này là tương thích với tình hình Liên Xô cũng như toàn cảnh chính trị quốc tế lúc đó [ 33 ] Sách giáo khoa lịch sử dân tộc của nước Nga ngày này thì nhìn nhận rằng cuộc trấn áp của Stalin nhằm mục đích dập tắt những trào lưu ly khai, củng cố sự thống nhất của Liên bang Xô-Viết. Vấn đề thanh lọc nội bộ cũng không phải để lạm sát, mà bản ý của Stalin là vô hiệu những cán bộ kém năng lượng, suy thoái và khủng hoảng đạo đức, tham nhũng trong nội bộ chính quyền sở tại, nhằm mục đích bảo vệ cho cỗ máy Nhà nước trong sáng và phát huy hiệu quả lớn nhất. [ 34 ]Đời sống tâm ý xã hội tại Liên Xô trong những năm 1920 – 1930 là phối hợp của hai yếu tố :

• Một mặt, kỷ luật sắt tạo nên kỷ cương xã hội: trừ Stalin, bất cứ ai dù ở cương vị hay tầng lớp nào cũng có khả năng bị Bộ Dân ủy Nội vụ điều tra, nỗi sợ bị pháp luật điều tra xử lý là chính sách nhất quán để duy trì kỷ luật xã hội và đạo đức cán bộ Nhà nước. Người ta đã lập ra GULAG (Tổng cục quản lý các trại lao động tập trung – Главное управление лагерей – ГУЛАГ) trực thuộc bộ dân ủy nội vụ NKVD. Chức năng của Tổng cục quản lý các trại lao động không chỉ là để giam giữ tù nhân mà còn có tác dụng tích cực là cách giải quyết vấn đề nhân lực để khai phá những vùng đất hoang dã và thiếu thốn của đất nước. Kỷ luật sắt cũng có tác động tốt trong việc chống nạn quan liêu – tham nhũng, một phần do bị người dân giám sát, tố cáo và pháp luật trừng trị nặng nên đa số cán bộ, công chức Liên Xô trong thời kỳ này rất gương mẫu và liêm chính, qua đó cũng tăng thêm hiệu quả quản lý của Chính phủ.
• Mặt khác, những nhân tố giải phóng tích cực của cuộc sống mới xã hội chủ nghĩa (thanh toán mù chữ và giáo dục miễn phí cho trẻ em, hệ thống y tế miễn phí, thực hiện bình đẳng nam nữ, chia ruộng đất cho nông dân, quốc hữu hóa tài nguyên và các nhà máy, mức sống ngày càng được nâng cao…) đã tạo động lực lớn, gây nên những làn sóng phấn khởi trong cuộc sống xã hội, những phong trào lớn được sự hưởng ứng của nhân dân, tâm lý chung của xã hội là chấp nhận cống hiến, hy sinh cho tương lai tươi sáng của đất nước và Chủ nghĩa xã hội, với niềm tin tuyệt đối vào lãnh tụ Stalin và Đảng Cộng sản Liên Xô.

Về mặt kinh tế và xã hội, những năm 1920 – 1930 sau Lenin được đặc trưng bởi việc chấm dứt chính sách kinh tế mới và thiết lập nền kinh tế nhà nước tập trung cao độ theo kinh tế kế hoạch hóa toàn diện. Stalin đã hiện thực hóa ý tưởng của Lenin về chủ nghĩa tư bản độc quyền nhà nước mà theo quan điểm của Lenin “Chủ nghĩa tư bản độc quyền nhà nước là sự chuẩn bị vật chất đầy đủ nhất cho chủ nghĩa xã hội, là phòng chờ đi vào chủ nghĩa xã hội[35]” và “chủ nghĩa tư bản nhà nước là cái gì có tính chất tập trung, được tính toán, được kiểm soát và được xã hội hoá[35]“, trong đó nhà nước là nhà tư bản duy nhất sở hữu phần lớn tư liệu sản xuất của xã hội. Lenin cho rằng “Không có kỹ thuật đại tư bản chủ nghĩa được xây dựng trên những phát minh của khoa học hiện đại, không có một tổ chức Nhà nước có kế hoạch khiến cho hàng chục triệu người phải tuân theo một cách nghiêm ngặt một tiêu chuẩn thống nhất trong việc sản xuất và phân phối sản phẩm, thì không thể nói chủ nghĩa xã hội được“[36]. Đất nước đặc trưng bởi sự bao trùm của bộ máy đảng trong mọi chức năng xã hội và các kế hoạch phát triển kinh tế.

Một quá trình to lớn có ảnh hưởng lâu dài của Liên Xô ở thời gian này là việc tiến hành thành công quá trình công nghiệp hóa xã hội chủ nghĩa. Cho đến nay trong và ngoài nước Nga vẫn còn nhiều nghiên cứu về sự nghiệp công nghiệp hóa này của Liên Xô trong các thập kỷ 1920, 1930. Đầu thập niên 1920, công nghiệp Liên Xô tụt hậu hoảng 50 – 100 năm so với các cường quốc phương Tây. Chỉ sau 15 năm, Liên Xô đã vươn lên trở thành một nước công nghiệp đứng thứ 2 trên thế giới trong một thời gian rất ngắn và điều này là nền tảng kinh tế cho chiến thắng của Liên Xô trong Chiến tranh thế giới thứ hai. Mặt khác, công nghiệp hóa với tốc độ và quy mô rất lớn đã đòi hỏi các nỗ lực cực cao của xã hội và đã gây ra các căng thẳng, mất cân đối kinh tế. Để khắc phục nền nông nghiệp manh mún, Ban lãnh đạo Xô viết đã tiến hành tập thể hóa nông nghiệp ở nông thôn, với mục tiêu xóa bỏ sở hữu tư nhân ruộng đất và biến nền nông nghiệp từ sản xuất gia đình nhỏ lẻ thành nền sản xuất tập trung quy mô lớn (nông trường) để có thể áp dụng cơ giới hóa vào hoạt động sản xuất nông nghiệp, qua đó làm tăng năng suất và giảm chi phí nhờ lợi thế quy mô. Tập thể hóa nông nghiệp đã vấp phải sự phản đối dữ dội của tầng lớp địa chủ giàu có, là thiểu số nhưng lại sở hữu phần lớn ruộng đất tại Nga (được gọi là Kulak). Kulak không muốn chia đất cho nông dân nghèo, họ huy động nông dân làm thuê tiến hành bạo động để chống lại tập thể hóa. Ngoài ra việc tập thể hóa được tiến hành không tuân theo nguyên tắc tự nguyện, mang nặng tính cưỡng ép cũng đã khiến nhiều nông dân trở nên bất bình. Năm 1929, đã có 1.300 vụ bạo động nông dân xảy ra với hơn 200.000 người tham gia [37] Tới tháng 3 năm 1930, đã có hơn 6.500 cuộc bạo động với 1,4 triệu nông dân tham gia.[37] Để hỗ trợ cho tập thể hóa, Stalin đã cho tiến hành chiến dịch cưỡng bức tầng lớp Kulak rất quyết liệt: toàn bộ tài sản của Kulak bị tịch thu, gia đình họ bị đưa đến những vùng xa xôi hẻo lánh, những vụ bạo động của nông dân cũng bị trấn áp mạnh tay. Thiên tai (hạn hán ở Kazakstan, mưa lớn bất thường ở Ucraina), dịch bệnh trên cây trồng, việc tập trung tài chính cho công nghiệp hóa và những sai lầm trong việc tập thể hóa đã tạo nên nạn đói quy mô lớn ở Liên Xô từ cuối năm 1932 đến đầu năm 1933, trong đó khoảng 3 triệu người chết, 1/3 là tại Ukraina[38] Đầu năm 1933, chính phủ Liên Xô thực hiện chiến dịch cứu trợ lớn và gửi hơn 20.000 công nhân công nghiệp về nông thôn hỗ trợ người dân, tất cả các thành viên Đảng Cộng sản cũng tham gia việc đồng áng. Bất chấp những điều kiện tự nhiên khủng khiếp, vụ thu hoạch rất thành công vào năm 1933 đã chấm dứt nạn đói ở hầu hết các khu vực.

Bức tranh ” Máy kéo tiên phong “, diễn đạt quy trình tập thể hóa và cơ giới hóa nông nghiệp Liên Xô

Sau tập thể hóa, nông thôn Liên Xô đã có những biến đổi to lớn. Việc canh tác thủ công trên các mảnh ruộng nhỏ, dùng gia súc kéo cày đã được thay thế bởi các nông trường cỡ lớn được cơ giới hóa. Nông nghiệp Liên Xô đã cơ bản được cơ giới hóa, năm 1938 đã có 483.500 máy kéo và 153.500 máy gặt đập liên hợp, thay thế cho ngựa kéo trước đây[39] Từ 1938 đến 1940, Liên Xô đã xây dựng mới hơn 1.200 trạm cơ giới kỹ thuật, nền nông nghiệp nhận được 92.000 máy kéo mới. Tới đầu năm 1941 đã điện khí hoá hơn 10 nghìn nông trang và 2.500 trạm cơ giới kỹ thuật. Sản lượng lương thực của nước Nga Sa hoàng năm 1913 là 4,8 triệu pud, còn Liên Xô năm 1937 đã tăng lên tới 6,8 triệu pud[40]. Theo các học giả, mặc dù Stalin đã thực hiện tập thể hóa nông nghiệp theo lối cưỡng chế, chính sách này đã “hiện đại hóa đáng kể nền sản xuất nông nghiệp truyền thống ở Liên Xô và đặt cơ sở cho mức sản xuất lương thực tương đối cao vào những năm 1970 và 1980”[41]

Liên Xô còn thi hành chủ trương cấm phân biệt chủng tộc, bảo vệ sự bình đẳng giữa những dân tộc bản địa trên chủ quyền lãnh thổ Liên bang Xô Viết và thực thi nam nữ bình quyền. Liên Xô được cho phép phụ nữ có quyền bầu cử sớm hơn Hoa Kỳ, đồng thời khuyến khích, tạo điều kiện kèm theo để phụ nữ được giáo dục ở bậc cao và tham gia vào những hoạt động giải trí chính trị – xã hội. nhà nước Liên Xô chi ra những khoản góp vốn đầu tư lớn để tăng trưởng kinh tế tài chính xã hội tại những vùng kém tăng trưởng như Trung Á, Siberia … nhằm mục đích thôi thúc sự văn minh của những dân tộc bản địa chậm tiến tại những vùng này .Giáo dục đào tạo ở Liên Xô được phổ cập và không lấy phí ngay sau khi chính sách xã hội chủ nghĩa được xây dựng. Công dân trực tiếp tham gia lực lượng lao động có quyền hiến định về việc làm và đào tạo và giảng dạy nghề không tính tiền. Ước tính năm 1917, có 75-85 % dân số Nga không biết chữ và những nhà chức trách của Liên Xô rất chú trọng đến việc vô hiệu nạn mù chữ. Những người biết chữ đã được thuê làm giáo viên. Trong một thời hạn ngắn, số người được xóa mù chữ đã tăng nhanh. Vào năm 1940, Liên Xô đã hoàn toàn có thể tự hào thông tin rằng nạn mù chữ đã được vô hiệu, điều mà nhiều cường quốc tư bản phương Tây đương thời như Mỹ, Pháp … cũng chưa hoàn thành xong được [ 42 ]. Nền giáo dục Liên Xô đã đào tạo và giảng dạy ra một đội ngũ tri thức, chuyên viên, nhà khoa học đạt đẳng cấp và sang trọng quốc tế. Chính thế cho nên Liên Xô có nền khoa học cơ bản đứng đầu quốc tế cùng năng lực điều tra và nghiên cứu tăng trưởng ra công nghệ tiên tiến mới không hề thua kém phương Tây. Nền giáo dục Liên Xô không những cung ứng được nhu yếu huấn luyện và đào tạo nhân lực cho nền kinh tế tài chính mà còn thôi thúc kinh tế tài chính tăng trưởng nhờ sự tăng trưởng của vốn con người .
Tem thư của Liên Xô diễn đạt về mạng lưới hệ thống y tế tại nước này, khuyến khích phụ nữ tới trạm y tế để sinh đẻ thay vì nhờ vào những bà đỡ không được huấn luyện và đào tạo .Về y tế, nguyên tắc xã hội chủ nghĩa về chăm nom sức khỏe thể chất đã được hình thành ngay trong năm 1918. Chăm sóc sức khỏe thể chất được trấn áp bởi nhà nước và sẽ được cung ứng không lấy phí cho mọi công dân, điều này đồng thời là một khái niệm mang tính cách mạng, chưa từng có trên quốc tế vào thời kỳ đó. Tuy vậy trong thời kỳ đầu mạng lưới hệ thống chăm nom sức khỏe thể chất không tính tiền của Liên Xô chưa đủ rộng để phổ cập toàn dân, đến năm 1969 thì mạng lưới hệ thống này mới được phổ cập tới hàng loạt người dân ở vùng nông thôn [ 43 ] [ 44 ] Điều 42 của Hiến pháp Liên Xô năm 1977 đã pháp luật : toàn bộ công dân có quyền được bảo vệ sức khỏe thể chất và Giao hàng không tính tiền tại bất kể cơ sở y tế nào ở Liên Xô. Sau cuộc cách mạng xã hội chủ nghĩa, tuổi thọ trung bình của dân cư Liên Xô ở tổng thể những nhóm tuổi đã tăng lên. Trong tiến trình 1922 – 1950, nhờ việc thiết lập mạng lưới hệ thống y tế rộng khắp, tỷ suất tử trận trẻ nhỏ đã giảm nhanh gọn, từ 286,6 / 1000 trẻ ( năm 1913 ) xuống còn 81/1000 trẻ ( năm 1950 ). Tiêu thụ rượu giảm 2 lần, những bệnh do nghiện rượu gây ra cũng giảm theo. Tỷ lệ dân số tử trận hàng năm giảm từ 2,91 % ( năm 1913 ) xuống còn 1 % ( năm 1950 ) .

Việc được tiếp cận chăm sóc sức khoẻ và giáo dục miễn phí đã giúp dập tắt các dịch bệnh như sốt rét, dịch tả… và tuổi thọ trung bình của công dân Liên Xô đã tăng lên hàng chục năm. Trước cách mạng Tháng Mười, số lượng bác sĩ ở Đế quốc Nga là 20.000; con số này tăng lên 105.000 vào năm 1937. Số giường bệnh cũng tăng từ 175.000 lên đến 618.000[45] Phụ nữ Liên Xô lần đầu tiên được sinh đẻ trong những bệnh viện an toàn, với khả năng tiếp cận chăm sóc trước khi sinh đã làm giảm đáng kể tỷ lệ tai biến khi sinh đẻ. Chăm sóc y tế rộng rãi và miễn phí được nhìn nhận là sự ưu việt của hệ thống xã hội chủ nghĩa so với hệ thống tư bản chủ nghĩa[ai nói?]. Những tiến bộ tiếp tục được thực hiện và vào năm 1960, tuổi thọ trung bình ở Liên Xô đã vượt qua cả Hoa Kỳ[46].

Năm 1927, chính sách công nghiệp hóa được đưa ra với một nỗ lực rất cao, nhằm khắc phục tình trạng lạc hậu, biến Liên Xô thành một quốc gia hiện đại trong thời gian ngắn. Nhà lãnh đạo Stalin tuyên bố rằng “Phải hợp lực và ra sức tăng tốc. Kéo dài tốc độ công nghiệp hóa là sẽ bị lạc hậu, mà lạc hậu thì sẽ phải ăn đòn (bị nước ngoài xâm chiếm)”[47]. Tháng 2/1931, Stalin phát biểu về tầm quan trọng sống còn của việc công nghiệp hóa Xô viết trước sự đe dọa ngày càng tăng từ các nước phương Tây:

Chúng ta lạc hậu hơn so với các cường quốc phương Tây cả 100 năm. Cần phải xây dựng nền công nghiệp bắt kịp phương Tây trong 10 năm. Ngành công nghiệp nặng. Nếu không thì chúng ta sẽ bị phương Tây tiêu diệt. (thực tế, đúng 10 năm 4 tháng sau đó, nước Đức Quốc xã đã tấn công Liên Xô)[48]

Trong Kế hoạch 5 năm lần thứ nhất ( 1928 – 1932 ), Liên Xô đề ra kỷ luật lao động nghiêm khắc so với công nhân công nghiệp ; những định mức sản lượng cao, yên cầu thợ mỏ phải thao tác ba ca ( khoảng chừng 10-12 giờ một ngày ). Việc không triển khai xong định mức hoàn toàn có thể dẫn đến nghĩa vụ và trách nhiệm cá thể, bị trừ lương và giảm tiêu chuẩn hoạt động và sinh hoạt. Sau khi Kế hoạch 5 năm lần thứ nhất kết thúc, Liên Xô đã kiến thiết xây dựng được nền công nghiệp nặng với kỹ thuật tiên tiến và phát triển với 1.500 nhà máy sản xuất, đa phần là loại lớn và văn minh. Giá trị tổng sản phẩm công nghiệp tăng 2 lần, trong đó công nghiệp nặng tăng 2,7 lần. Công nghiệp đã cho sinh ra những ngành mới như sản xuất máy kéo, xe hơi, máy bay, máy phối hợp, đầu máy chạy điện, sản xuất cao su đặc tự tạo, tơ tổng hợp và chất dẻo [ 49 ] Kế hoạch 5 năm lần thứ nhất đã hoàn thành xong trước khi thời hạn ( 4 năm 3 tháng ), nền công nghiệp Liên Xô lúc này có năng lực trang bị kỹ thuật mới không riêng gì trong công nghiệp và cả trong những ngành giao thông vận tải vận tải đường bộ, kiến thiết xây dựng và nông nghiệp .
Nhà máy thủy điện Dnepr được kiến thiết xây dựng năm 1927, đây là đập thủy điện lớn nhất châu Âu khi đó và được ca tụng là một trong những thành tựu lớn nhất của chương trình công nghiệp hóa Liên Xô .Với sự tương hỗ của chuyên viên thuê từ quốc tế và sau đó là sự tự lực trong nước, Liên Xô đã kiến thiết xây dựng được một loạt những tổng hợp công nghiệp khổng lồ ở dọc sông Dniepr, những nhà máy sản xuất luyện kim như Magnitogorsk, Lipetsk và Chelyabinsk, Novokuznetsk, Norilsk và Uralmash, nhà máy sản xuất máy kéo ở Volgograd, Chelyabinsk, Kharkov, Uralvagonzavod … và nhiều nơi khác .Kế hoạch 5 năm lần thứ 2 ( 1933 – 1937 ) đặc biệt quan trọng chú trọng công nghiệp nặng, đã thiết kế xây dựng 4.500 nhà máy sản xuất ; giá trị tổng sản phẩm công nghiệp tăng 2,2 lần, trong đó nhóm A tăng 2,4 lần. Công nghiệp nhẹ cũng tăng nhưng không đạt kế hoạch ( do số vốn góp vốn đầu tư phải rút bớt cho công nghiệp quốc phòng để đề phòng rủi ro tiềm ẩn cuộc chiến tranh ) .Công nghiệp hóa nông nghiệp được chú trọng số 1. Với sự Open của ngành công nghiệp máy kéo trong nước, năm 1932 Liên Xô đã không cần nhập khẩu máy kéo từ quốc tế và trong năm 1934 những xí nghiệp sản xuất Kirov ở Leningrad mở màn sản xuất thương hiệu máy kéo ” Universal “, thương hiệu máy kéo tiên phong xuất khẩu ra quốc tế. Trong mười năm ( 1932 – 1941 ), Liên Xô đã xuất khẩu khoảng chừng 700 nghìn máy kéo, chiếm 40 % sản lượng quốc tế. [ 50 ]Năm 1935, Liên Xô đã khai công tiến trình tiên phong của Tuyến tàu điện ngầm Moskva với tổng chiều dài 11,2 km, một khu công trình tân tiến thời bấy giờ và vẫn được sử dụng cho tới ngày này [ 51 ]. Tới năm 1940, sản lượng công nghiệp của Liên Xô đã tăng gấp 7,7 lần so với năm 1922, trung bình hàng năm tăng 14 %. Công nghiệp Liên Xô đã chiếm 77,4 % cơ cấu tổ chức nền kinh tế tài chính và chiếm 10 % toàn quốc tế. Cho đến lúc đó, quốc tế chưa từng tận mắt chứng kiến nhịp độ tăng trưởng nào nhanh như vậy [ 52 ]

Kế hoạch 5 năm lần thứ ba (1938-1942) đã đề ra nhiệm vụ “đuổi kịp và vượt qua các nước tư bản tiên tiến về mặt kỹ thuật và kinh tế“[53]. Dự tính đến cuối năm 1942 sẽ tăng sản lượng công nghiệp lên 88%[54], nông nghiệp tăng 52%[55] so với năm 1937.

Sau công nghiệp hóa và tập thể hóa kinh tế tài chính, Liên Xô chỉ còn hai thành phần kinh tế tài chính nhà nước và tập thể với đặc thù quản trị tập trung chuyên sâu hóa và kế hoạch hóa cao độ .

Chính sách công nghiệp hóa của Liên Xô đã được thực hiện với một quyết tâm cao độ và kỷ luật sắt: Để nhanh chóng hoàn thành chỉ tiêu đề ra, chính phủ thắt chặt kỷ luật lao động, ví dụ, bộ luật lao động năm 1932 đã thông qua điều luật sa thải bất cứ người lao động nào vắng mặt không có lý do tại nơi làm việc. Lao động bị sa thải sẽ bị mất nhiều quyền lợi (bị đuổi khỏi nhà ở do Nhà nước cấp phát, không được cấp tem phiếu…) và có nguy cơ rất lớn rơi vào tình trạng đói nghèo[57]. Bộ luật lao động sửa đổi năm 1938 quy định rằng bất cứ người lao động nào vắng mặt hoặc thậm chí đi làm trễ 20 phút mà không có lý do đều phải bị sa thải, trong khi hành vi tự ý bỏ việc có thể bị truy tố hình sự và bị phạt từ 2-4 tháng tù[58]. Việc không hoàn thành chỉ tiêu có thể bị khép vào tội phản quốc[59]. Tiền lương thực tế của công nhân bị sụt giảm trong những năm 1928-1937, điều kiện lao động thấp, có những người thợ mỏ đã phải làm việc 16 – 18 giờ mỗi ngày để hoàn thành chỉ tiêu[60]. Các công đoàn bị bãi bỏ, việc xử lý quyền lợi lao động thuộc về chi bộ Đảng tại nhà máy, việc đình công hay bãi công cũng bị cấm[61]. Khoảng 127.000 vụ tai nạn lao động đã xảy ra trong bốn năm (từ 1928 đến 1932). Do phân bổ tối đa nguồn lực cho ngành công nghiệp cùng với năng suất nông nghiệp giảm kể từ khi tập thể hóa, nạn đói đã xảy ra. Ngoài ra, Stalin tập trung phát triển công nghiệp nặng mà ít chú trọng tới các ngành công nghiệp nhẹ sản xuất hàng tiêu dùng, kết quả là người dân Liên Xô thường phải đối mặt với tình trạng thiếu hàng tiêu dùng.[62] Nhiều học giả cho rằng công cuộc công nghiệp hóa của Stalin mặc dù đã đạt được nhiều thành tựu lớn, nhưng người dân Liên Xô cũng phải trải qua một giai đoạn phấn đấu gian khó để có được những thành tựu đó. Alec Nove cho rằng những chính sách công nghiệp hóa của Stalin không thực sự cần phải cứng rắn như vậy, ông cho rằng có những biện pháp khác “ít quyết liệt” hơn để đưa nền kinh tế Liên Xô đi lên [63]. Tuy nhiên, trong bối cảnh thế giới khi đó, nhất là việc Đức Quốc xã đang nổi lên khiến thế chiến thứ hai sắp nổ ra, chỉ một chút chậm trễ và thiếu kiên quyết cũng có thể khiến đất nước phải trả giá đắt. Ngay từ đầu thập niên 1930, Stalin đã biết rằng thế chiến thứ hai sắp xảy ra và Liên Xô sẽ bị tiêu diệt nếu không có nền công nghiệp đủ mạnh, ông nói “Không có thời gian để mất, Hiệp ước Versailles không có gì hơn một lệnh ngừng bắn giữa hai cuộc chiến tranh”[48]. Vì vậy, có nhận xét cho rằng chính sách công nghiệp hóa quyết liệt và kỷ luật lao động cứng rắn mà chính phủ Liên Xô đề ra là điều cần thiết trong bối cảnh đó.[47]

Tới trước Chiến tranh quốc tế thứ hai, từ xuất phát điểm là Đế quốc Nga với nền sản xuất lỗi thời với tổng sản lượng công nghiệp chỉ đứng thứ 6 quốc tế ( năm 1917 ), Liên Xô đã vươn lên trở thành cường quốc công nghiệp thứ 2 quốc tế và đứng đầu châu Âu, vượt qua Anh – Pháp – Đức và chỉ đứng sau Mỹ. Sản lượng công nghiệp năm 1937 đã tăng gấp 4,5 lần so với năm 1927 ( so với năm 1917 thì tăng gần gấp 10 lần ) và chiếm 77,4 % tổng sản phẩm kinh tế tài chính quốc dân. Sản lượng nông nghiệp tăng 2 lần so với 1927, thu nhập trung bình đầu người tăng 3 lần so với 1927. Nạn mù chữ vốn chiếm gần 90 % dân số Nga năm 1917, sau 20 năm đã cơ bản được giao dịch thanh toán. Sản xuất quốc phòng tăng 2,8 lần chỉ sau 5 năm, vũ khí trang bị và trình độ cơ giới hóa cho quân đội Liên Xô đã đạt tương tự với những cường quốc khác trên quốc tế [ 64 ] .

Nếu tổng sản lượng công nghiệp năm 1913 được coi là 100 đơn vị, các chỉ số tương ứng của năm 1938 là 93,2 cho Pháp; 113,3 cho Anh, 120 cho Hoa Kỳ; 131,6 đối với Đức và 908,8 cho Liên Xô (tức là tăng gấp 9 lần). Trong chuyến thăm mùa hè năm 1944 của Eric Johnston, Chủ tịch Phòng Thương mại Hoa Kỳ, người đã đến thăm Ural, Siberia và Kazakhstan, đã tuyên bố rằng tiến bộ kinh tế của Liên Xô từ năm 1928 là “một thành tựu phi thường trong lịch sử phát triển công nghiệp của cả thế giới”[65]

Năm 1940, tổng sản lượng kinh tế tài chính ( GDP ) của Liên Xô ( quy đổi theo thời giá USD năm 1990 ) đạt 417 tỷ USD, so với Anh là 316 tỷ USD, Pháp là 164 tỷ USD, Italy là 147 tỷ USD, Đức là 387 tỷ USD, Nhật Bản là 192 tỷ USD. Nền kinh tế tài chính Liên Xô đã có quy mô đứng đầu châu Âu và đứng thứ 2 quốc tế, chỉ kém Mỹ ( 943 tỷ USD ) [ 67 ] Nhà máy sản xuất máy kéo Chelyabinsk thập niên 1930. Năm 1940, xí nghiệp sản xuất đã sản xuất 100.000 máy kéo và trong 4 năm thế chiến đã sản xuất 18.000 xe tăng cho Hồng quânTrong lịch sử dân tộc, nước Anh cần 200 năm để trở thành một nước công nghiệp, nước Mỹ cần 120 năm, Nhật Bản cần 40 năm. Trong khi đó, Liên Xô chỉ cần 18 năm để hoàn thành xong về cơ bản quy trình công nghiệp hóa của mình. Đây là vận tốc công nghiệp hóa nhanh nhất mà quốc tế từng ghi nhận .Nói một cách hình tượng, trong một khoảng chừng thời hạn ít hơn 1/4 thế kỷ, trình độ kỹ thuật của nước Nga đã nhảy vọt từ thế kỷ XVI đến thế kỷ XX [ 68 ]. Kenneth Neill Cameron nhận xét [ 69 ] :

“Rõ ràng là chúng ta đang chứng kiến một ​​sự tiến bộ kinh tế to lớn nhất từng được ghi nhận, ngay cả so với các cuộc cách mạng công nghiệp. Trong thời hạn 10 năm, một xã hội ​​chủ yếu là phong kiến đã thay đổi thành một đất nước công nghiệp. Và lần đầu tiên trong lịch sử, một bước tiến như vậy không phải do chủ nghĩa tư bản, mà là do chủ nghĩa xã hội tiến hành.

Các nhà kinh tế tài chính học khi nghiên cứu và điều tra tráng lệ nguồn gốc sự tăng trưởng của nền kinh tế tài chính Liên Xô thấy rằng sự tăng trưởng đó khá ấn tượng nhưng không có gì thần bí. Sản lượng của nền kinh tế tài chính Xô Viết tăng trưởng nhanh gọn hoàn toàn có thể lý giải bằng sự tăng trưởng nhanh của những yếu tố nguồn vào của nền sản xuất như : số việc làm tăng, tăng trưởng giáo dục và trên tổng thể là góp vốn đầu tư khổng lồ vào tư liệu sản xuất. Sự tăng trưởng nhanh gọn của nền kinh tế tài chính Liên Xô dựa trọn vẹn vào tiết kiệm ngân sách và chi phí : Nhà nước hạn chế tiêu dùng để dồn ngân sách cho góp vốn đầu tư tăng trưởng sản xuất, đó là việc hy sinh sự tận hưởng hiện thời cho quyền lợi lâu bền hơn đạt được trong tương lai. [ 70 ] Theo nghiên cứu và điều tra của Mankiw, Romer và Weil, tỷ suất tiết kiệm ngân sách và chi phí cao sẽ dẫn đến thu nhập cao hơn trong thực trạng kinh tế tài chính không thay đổi, đồng thời làm tăng vốn góp vốn đầu tư cho con người cũng như tăng hiệu suất của nền kinh tế tài chính [ 71 ]. Liên Xô đã sử dụng những nguồn lực vạn vật thiên nhiên và con người hiệu suất cao hơn, có một khuynh hướng kinh tế tài chính rõ ràng hơn thời Sa Hoàng, mạng lưới hệ thống chính trị có năng lực tập trung chuyên sâu những nguồn lực để thực thi những xu thế đó, do đó đã đạt được những thành tựu mà nước Nga phong kiến không thể nào đạt được. Ngoài ra sự thành công xuất sắc của Liên Xô dưới thời Stalin còn có sự góp phần của những yếu tố đặc trưng của nước Nga như chủ quyền lãnh thổ to lớn, giàu tài nguyên ; những tầng lớp tri thức sót lại từ thời Sa Hoàng và những tầng lớp khoa học gia mới được huấn luyện và đào tạo có trình độ cao ; sự siêng năng, ham hiểu biết, chính trực và những nỗ lực lao động vượt bậc của người Nga … Nếu không có những yếu tố này thì những chủ trương, giải pháp kinh tế tài chính của chính quyền sở tại Xô Viết cũng không phát huy được hiệu suất cao đến vậy .

Sự thành công của Liên Xô trong thời kỳ này cũng tạo ra sức ép với các nước tư bản chủ nghĩa. Ở Mỹ thời kỳ Đại suy thoái (1929-1933), mỗi ngày có 350 lá đơn của công dân Mỹ muốn được di cư sang Liên Xô. Tháng 7 năm 1934, Herbert George Wells nói với Stalin rằng: “Bây giờ các nhà tư bản nên học hỏi các ông để lãnh hội tinh thần chủ nghĩa xã hội. Tôi tin rằng với nước Mỹ, vấn đề nằm ở chỗ phải cải tạo sâu sắc, xây dựng nền kinh tế có kế hoạch, tức là kinh tế xã hội chủ nghĩa”. Chính sách kinh tế mới của Hoa Kỳ năm 1934 nhằm khắc phục Đại suy thoái chính là tiếp thu những thế mạnh trong chính sách của Liên Xô[72]

Giáo sư Kolesov tin rằng nếu không có những chủ trương công nghiệp hóa của Stalin thì Liên Xô không hề duy trì nền độc lập chính trị và kinh tế tài chính của quốc gia. Giá trị của công nghiệp hóa đã được xác lập trước bởi thực trạng lỗi thời về kinh tế tài chính và một thời hạn quá ngắn để vô hiệu nó. Liên Xô đã vô hiệu thực trạng lỗi thời của quốc gia chỉ trong thời hạn rất ngắn là 13 năm ( ngay trước khi Đức Quốc xã tiến công Liên Xô ), thành quả rất lớn này đã được cho phép Liên Xô chiến đấu và ở đầu cuối giành thắng lợi trong Chiến tranh quốc tế thứ hai. [ 73 ]

Trong Chiến tranh quốc tế thứ hai[sửa|sửa mã nguồn]

Năm 1939, rủi ro tiềm ẩn cuộc chiến tranh quốc tế đã hiển hiện rất rõ ràng tại châu Âu. Liên Xô trước đó vài năm đã theo đuổi chủ trương bảo mật an ninh tập thể, Liên Xô lôi kéo một sự hợp tác với những nước Anh, Pháp để cùng kiềm chế nước Đức phát xít của Adolf Hitler đang quân phiệt hóa rất mạnh, nhưng Anh – Pháp đã không hồi đáp đề xuất này .

Năm 1939, sau khi Anh-Pháp ký với Đức Hiệp ước München và làm ngơ cho việc Đức chiếm toàn bộ Tiệp Khắc, ban lãnh đạo của Liên bang Xô viết tin rằng Anh-Pháp muốn hướng cỗ máy chiến tranh Đức nhắm vào họ. Phản ứng lại, Liên Xô thay đổi đột ngột chính sách đối ngoại của mình: quay sang hòa hoãn với Hitler. Liên Xô và Đức đã ký hiệp định không xâm phạm lẫn nhau (Hiệp ước Molotov-Ribbentrop) và đi xa hơn nữa hai bên ký biên bản thỏa thuận bí mật (секретный протокол) phân chia ảnh hưởng ở các nước khác. Khi Đức tấn công Ba Lan, phần lãnh thổ Tây Ukraina, Tây Belarusia vốn bị quân Ba Lan chiếm năm 1919 sẽ được quay trở về Liên Xô. Liên Xô có quyền đòi lại những lãnh thổ từng thuộc nước Đế quốc Nga cũ: 3 quốc gia vùng biển Baltic (Estonia, Latvia, Litva), phần đất Karelia (bị Phần Lan chiếm năm 1921) và Bessarabia (Moldova ngày nay) bị România chiếm năm 1920. Đổi lại Liên Xô sẽ trung lập trong chiến tranh giữa Đức và khối Anh – Pháp.

Theo đúng ý thức của biên bản bí hiểm, sau khi Đức tiến công Ba Lan mở đầu Chiến tranh quốc tế thứ hai ( 1 tháng 9 năm 1939 ), Quân đội Xô viết kéo vào Ba Lan, tịch thu lại Tây Belarusia, Tây Ukraina. Vùng Bessarabia cũng được România trao trả để lập nên nước Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Moldavia ( ngày này là Moldova ). Năm 1940, Liên Xô sáp nhập ba vương quốc vùng biển Baltic : Estonia, Latvia, Litva và lập nên ba nước cộng hòa xã hội chủ nghĩa vùng Baltic ( khởi đầu không được phương Tây công nhận ) và gây cuộc chiến tranh chống Phần Lan để tịch thu dải đất Karelia ( bị Phần Lan chiếm năm 1921 ) để lập nên nước Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Xô viết tự trị Karelia. Trong Chiến tranh Liên Xô-Phần Lan ( 1940 ) quân đội Xô viết đã thể hiện những yếu kém, lỗi thời của mình và đó cũng là một trong những nguyên do để Hitler tiến công Liên Xô năm 1941 .Ngày 22 tháng 6 năm 1941, nước Đức Quốc xã tiến công Liên bang Xô viết và khởi đầu ” Chiến tranh vệ quốc vĩ đại ” của Liên Xô ( 1941 – 1945 ). Liên Xô tham gia vào khối Đồng Minh gồm Anh, Pháp Tự do và sau này có thêm Mỹ, Úc, New Zealand, Canada, Trung Quốc … Quân đội Liên Xô trong tiến trình đầu 1941 – 1942 đã chịu nhiều thất bại lớn, bị đẩy lùi với tổn thất rất lớn vì những nguyên do sau :

Trong hai năm 1941 – 1942, quân Đức đã chiếm đóng một phần lớn lãnh thổ phía tây của phần châu Âu của Liên Xô, nơi có 40% dân số và một phần đáng kể tiềm lực kinh tế của đất nước. Cuộc chiến tranh này đối với Liên Xô là có tính chất sống còn: nếu họ thất bại thì không chỉ mất lãnh thổ mà toàn bộ dân tộc sẽ đứng trước nguy cơ bị diệt chủng (đối với Đức, chiến tranh chống Liên Xô không phải là để kết thúc bằng một hiệp ước có lợi như các cuộc chiến tranh trước đó, mà là để tiêu diệt số lớn giống người Slav “hạ đẳng”, đuổi số còn lại sang vùng Siberia hoang dã để chiếm đất cho “không gian sinh tồn” của giống người Đức Aryan “thượng đẳng” (xem kế hoạch Barbarossa và chủ nghĩa phát xít).

“Chính nghĩa thuộc về chúng ta. Kẻ thù sẽ bị tiêu diệt. Chiến thắng sẽ thuộc về chúng ta”Hồng quân Liên Xô tiến ra mặt trận, Moskva ngày 23 tháng 6 năm 1941. Bảng bên trái ghi dòng chữ:Đảng Cộng sản Liên Xô chỉ huy xã hội triển khai kháng chiến. Các xí nghiệp sản xuất lớn, những nông trường đều xây dựng chi bộ Đảng để triển khai nhanh gọn chỉ huy từ TW. Nửa cuối năm 1941, hơn 1 triệu đảng viên nhập ngũ, chiếm 1/3 số binh sỹ Hồng quân ( đến cuối cuộc chiến tranh, có tới 2,7 triệu chiến sỹ Hồng quân là Đảng viên ). nhà nước Liên Xô đã có những nỗ lực vô cùng to lớn để chuyển dời hàng loạt những nhà máy sản xuất và nguồn lực kinh tế tài chính sang những vùng sâu sau dãy Ural và Siberia và thiết lập dây chuyền sản xuất sản xuất tại chỗ mới. Chỉ trong 4 tháng ( từ tháng 7 tới tháng 11 năm 1941 ), đã tổ chức triển khai cho 1500 nhà máy sản xuất và 10 triệu người sơ tán về phía Đông, xa khỏi đòn tiến công của Đức. Tại nơi ở mới, người dân bắt tay ngay vào sản xuất với những dây chuyền sản xuất sản xuất được di tán cùng họ, thậm chí còn có xí nghiệp sản xuất được dựng tạm ở ngay trên đất trống ngoài trời. [ 47 ]Chỉ sau một năm, sản xuất đã đạt mức trước cuộc chiến tranh và sau đó liên tục tăng lên với vận tốc rất cao, người Xô viết đã lao động tự giác, quên mình vì thắng lợi với những nỗ lực rất khác thường. Phần lớn những dân tộc bản địa những nước Cộng hòa của Liên bang Xô viết đã đoàn kết hiệp lực tin cậy vào sự chỉ huy của đảng cộng sản Liên Xô và lãnh tụ Stalin để đẩy lùi mối họa phát xít .

Quân đội Xô Viết tuy liên tục gặp thất bạị, bị tiêu diệt hoặc bị bắt làm tù binh hàng triệu người nhưng đã chống trả rất kiên cường theo khẩu hiệu “tử thủ” (стоять насмерть) và gây cho quân Đức những tổn thất lớn, khiến đà tiến của Đức chậm dần. Đến cuối năm 1941, họ đã chặn đứng được quân đội Đức quốc xã tại cửa ngõ thủ đô Moskva. Đây cũng là trận thua lớn đầu tiên của quân đội Đức quốc xã trong thế chiến 2, cho thấy chiến tranh đã đảo chiều theo hướng bất lợi cho Đức và có lợi cho phía Liên Xô.

Khi quân Đức tiến công, đã có những dân tộc thiểu số muốn ly khai như người Chechen và người Thổ tại Kavkaz, người Tartar ở Krym, người Kozak tại Ukraina đã cộng tác với Đức quốc xã và được tham gia những lực lượng như Waffen-SS Đức, lực lượng Don Cossack ( Kozak sông Đông ) … [ 74 ] [ 75 ] [ 76 ] Vì nguyên do này, nhiều dân tộc thiểu số do cộng tác với Đức Quốc xã đã bị trục xuất khỏi quê nhà và bị tái định cư cưỡng bức. Trong tiến trình từ 1941 đến 1948, Liên Xô trục xuất 3.266.340 người dân tộc thiểu số đến những khu định cư đặc biệt quan trọng bên trong Liên Xô, 2/3 trong số đó bị trục xuất trọn vẹn dựa trên sắc tộc của họ, hơn một phần mười trong số đó qua đời trong thời hạn này. [ 77 ] Theo số liệu của Bộ Nội vụ Liên Xô vào tháng 1 năm 1953, số người ” định cư đặc biệt quan trọng ” từ 17 tuổi trở lên là 1.810.140 người, trong đó có 56.589 người Nga. [ 78 ]. Theo Krivosheev, có khoảng chừng 215.000 người Liên Xô đã tử trận khi Giao hàng trong hàng ngũ quân đội Đức Quốc xã ( quân Đức gọi những người Liên Xô ship hàng cho họ là Hiwi ) [ 79 ] .Trong những năm 1942 – 1943, những nỗ lực cuộc chiến tranh và kinh tế tài chính to lớn của Liên bang Xô viết cộng với sự giúp sức của liên minh Anh – Mỹ trong Liên minh chống Phát xít đã tạo được bước ngoặt cơ bản của cuộc chiến tranh bằng những thắng lợi lớn tại Stalingrad và Kursk. Với tiềm lực công nghiệp rất mạnh có được nhờ công nghiệp hóa thành công xuất sắc, sản lượng vũ khí của Liên Xô sớm bắt kịp rồi vượt xa Đức, đây là tác nhân quyết định hành động cho thắng lợi của Liên Xô trong cuộc chiến tranh tổng lực với Đức. Đến cuối năm 1944, Liên Xô đã giải phóng được hàng loạt đất đai của mình và đánh đuổi quân Đức trên chủ quyền lãnh thổ những nước Đông Âu và Trung Âu và đưa cuộc chiến tranh vào chính nước Đức. Tháng 4 năm 1945, Hồng quân Liên Xô chiếm được Berlin. Nước Đức Quốc xã sụp đổ và đầu hàng .
Thiếu tá, chính trị viên Alexey Gordeyevich Eremenko dẫn đầu đội hình xung phong tại Voroshilovgrad ngày 12 tháng 6 năm 1942 và đã quyết tử chỉ vài phút sau đó. Bức ảnh này được coi là hình tượng cho chủ nghĩa anh hùng cách mạng của Hồng quân Liên Xô trong cuộc cuộc chiến tranh chống phát xít ĐứcNgay sau thắng lợi so với nước Đức, Liên Xô tham chiến chống Nhật Bản và vào đầu tháng 8 năm 1945, đã thuận tiện đánh tan 800.000 quân thuộc đạo quân Quan Đông của Nhật tại Mãn Châu. Ngày 15 tháng 8 năm 1945, Nhật Bản công bố đầu hàng Đồng Minh vô điều kiện kèm theo và Chiến tranh quốc tế thứ hai chấm hết .

Mặt trận Xô-Đức là mặt trận có quy mô lớn nhất trong thế chiến thứ 2. Đức đã tung ra 70% binh lực với các sư đoàn mạnh và tinh nhuệ nhất, cùng với khoảng 81% số đại bác, súng cối; 67% xe tăng; 60% máy bay chiến đấu, chưa kể binh lực góp thêm của các nước đồng minh của Đức (Ý, Rumani, Bulgari, Hungary, Phần Lan…) Có những thời điểm hai bên chiến tuyến đồng thời hiện diện đến 12,8 triệu quân, 163.000 khẩu pháo và súng cối, 20.000 xe tăng và pháo tự hành, 18.800 máy bay. Ngay cả sau khi Mỹ, Anh mở mặt trận phía Tây, Đức vẫn sử dụng gần 2/3 binh lực để chiến đấu với Liên Xô. Các trận đánh như Trận Moskva, Trận Stalingrad, Trận Kursk, Chiến dịch Bagration là những chiến dịch có quy mô, sức tàn phá và số thương vong ghê gớm nhất trong Chiến tranh thế giới thứ hai[80]. Kết quả tại mặt trận Xô-Đức, quân Đức và chư hầu đã bị tổn thất 607 sư đoàn, trong đó có 507 sư đoàn Đức tinh nhuệ, chiếm 75% tổng số tổn thất của quân Đức trong chiến tranh thế giới 2. Về trang bị, Đức bị mất 75% số xe tăng, 70% số máy bay, 74% số pháo binh và 30% số tàu hải quân tại mặt trận Xô-Đức. Để so sánh, các nước đồng minh khác (Anh, Pháp, Mỹ, Úc, Canada…) gộp lại đã đánh tan được 176 sư đoàn[80].

Chiến tranh quốc tế thứ hai đã làm hơn 20 tới 26 triệu người Xô viết thiệt mạng ( gồm có 8,67 triệu binh sỹ và 12-18 triệu thường dân ), 1.710 thành phố, thị xã và hơn 70.000 làng mạc bị phá huỷ, 32.000 cơ sở công nghiệp, 98.000 nông trang tập thể, nhiều khu công trình văn hóa truyền thống của Liên bang Xô viết bị phá huỷ, hơn 25 triệu người mất nhà cửa. Tổng cộng, Liên Xô mất gần 30 % gia tài vương quốc và gần 1/8 dân số. Các trận đánh như Trận Moskva, Trận Stalingrad, Trận Kursk, Chiến dịch Bagration là những chiến dịch có quy mô, sức tàn phá và số thương vong ghê gớm nhất trong Chiến tranh quốc tế thứ hai. Dù vậy, mỗi người dân Liên Xô đã có những nỗ lực lao động khác thường để bù đắp tổn thất và góp thêm phần tạo ra sự thắng lợi chung cuộc. Chỉ trong 1 năm rưỡi ( từ tháng 6/1941 đến hết 1942 ), Liên Xô đã sơ tán hơn 2000 nhà máy sản xuất và 25 triệu dân và sâu trong hậu phương. Các nhà máy sản xuất tăng nhanh vận tốc sản xuất, năm 1942, sản lượng vũ khí đã tăng gấp 5 lần so với 1940 và đã bắt kịp Đức, tới năm 1944 thì đã cao gấp đôi Đức .
Người lính Hồng quân Meliton Kantaria cắm lá cờ đỏ búa liềm Xô Viết trên tòa nhà Quốc hội Đức, ghi lại thắng lợi của Liên Xô trong thế chiến thứ haiGiai đoạn 1941 – 1945, trung bình mỗi năm Liên Xô sản xuất được 27.000 máy bay chiến đấu, 23.774 xe tăng và pháo tự hành, 24.442 khẩu súng ( từ 76 mm trở lên ) ; số lượng này ở phía Đức là 19.700 máy bay chiến đấu, 13.400 xe tăng và pháo tự hành, 11.200 khẩu súng. Nhờ sản lượng vũ khí khổng lồ, sau cuộc chiến tranh, Liên Xô đã có trong tay một lực lượng lục quân mạnh nhất quốc tế với 11 triệu người, trang bị 40.000 xe tăng và pháo tự hành và hơn 100.000 khẩu súng những loại. Nhiều loại vũ khí như xe tăng T-34, máy bay Il-2, pháo Kachiusa … được xem là có chất lượng đứng đầu quốc tế. Quân đội Liên Xô có nhiều xe tăng và trọng pháo hơn tổng thể những nước Anh – Pháp – Mỹ gộp lại và một số lượng lớn những sĩ quan và binh lính có rất nhiều kinh nghiệm tay nghề trận mạc .Sau cuộc chiến tranh, tại những vùng chủ quyền lãnh thổ của Đế chế Nga cũ đã Open những nước cộng hòa xã hội chủ nghĩa mới thuộc Liên Xô : Moldavia, Estonia, Latvia, Litva, Karelia .

Với chiến thắng trong thế chiến, Liên Xô trở thành siêu cường thế giới, đủ sức cạnh tranh với Hoa Kỳ. Nước Anh từng là bá chủ thế giới trong thế kỷ XIX, nay đã bị tụt xuống chỉ còn là cường quốc hạng 2. Thủ tướng Anh Winston Churchill đã bình luận về tình hình châu Âu tại Hội nghị Yalta tháng 2 năm 1945: “Ở bên này là con gấu Nga to lớn, ở bên kia là con voi Mỹ khổng lồ, còn ở giữa là con lừa Anh còm cõi tội nghiệp”. Sau thế chiến, Ủy ban Tham mưu của Anh đã từng lên kế hoạch đem 127 sư đoàn Anh-Mỹ tấn công Liên Xô và đẩy Hồng quân ra khỏi châu Âu, nhưng kế hoạch bị coi là không khả thi do quân đội Liên Xô có lực lượng còn mạnh hơn gấp đôi và kế hoạch này bị gọi là “Chiến dịch Không tưởng”[81].

Mặc dù có những khó khăn vất vả to lớn do hậu quả của cuộc chiến tranh, Liên Xô bước ra khỏi cuộc chiến tranh với tư thế người thắng lợi góp thêm phần quan trọng nhất vào việc đánh thắng chủ nghĩa phát xít với uy tín quốc tế cực kỳ cao và niềm phấn khởi tự hào lớn lao của nhân dân so với cường quốc xã hội chủ nghĩa của mình tạo tiền đề để Liên Xô mạnh lên thành siêu cường quốc tế sau thế chiến .

Sau cuộc chiến tranh[sửa|sửa mã nguồn]

Bản đồ cho thấy khoanh vùng phạm vi chủ quyền lãnh thổ lớn nhất của Liên Xô và những vương quốc liên minh về chính trị, kinh tế tài chính và quân sự chiến lược vào năm 1960, sau Cách mạng Cuba năm 1959 nhưng trước khi chính thức Chia rẽ Trung-Xô năm 1961Sau cuộc chiến tranh, Liên Xô đã kiến thiết xây dựng lại và lan rộng ra nền kinh tế tài chính trong khi vẫn duy trì sự trấn áp tập trung chuyên sâu khắt khe. Liên Xô trấn áp hiệu suất cao hầu hết những nước Đông Âu ( trừ Nam Tư và Albania sau này ) như thể những vương quốc vệ tinh. Liên Xô đã phối hợp những vương quốc Đông Âu vào năm 1955 với một liên minh quân sự, Khối Hiệp ước Warszawa và một tổ chức triển khai kinh tế tài chính, Hội đồng Tương trợ Kinh tế hoặc Comecon ( đối tác chiến lược của Cộng đồng Kinh tế châu Âu ( EEC ) ). [ 82 ] Liên Xô tập trung chuyên sâu vào việc tự phục sinh kinh tế tài chính, chuyển giao hầu hết những xí nghiệp sản xuất công nghiệp của Đức và sử dụng những tập đoàn lớn do Liên Xô chỉ huy để thu tiền bồi thường cuộc chiến tranh từ Đông Đức, Hungary, România và Bulgaria. Liên Xô cũng có những thỏa thuận hợp tác thương mại được phong cách thiết kế để mang lại quyền lợi cho quốc gia. Moskva có ảnh hưởng tác động mạnh lên những Đảng cộng sản tại những vương quốc Đông Âu và họ thường ủng hộ những chủ trương của Kremlin. [ 83 ] Sau đó, Khối Comecon đã cung ứng tương hỗ cho Đảng Cộng sản Trung Quốc, ở đầu cuối đã giành thắng lợi và tác động ảnh hưởng của nó đã tăng trưởng ở những nơi khác trên quốc tế. Lo sợ tầm tác động ảnh hưởng ngày cành tăng của Liên Xô, những liên minh thời chiến của Liên Xô, gồm Anh và Hoa Kỳ, trở thành đối thủ cạnh tranh của họ. Trong Chiến tranh Lạnh sau đó, hai bên đã đụng độ gián tiếp trong cuộc chiến ủy nhiệm, cạnh tranh đối đầu ngoại giao, chạy đua khoa học công nghệ tiên tiến .
Sau khi Chiến tranh quốc tế thứ hai chấm hết, ngay lập tức những xích míc tư tưởng, chính trị giữa chủ nghĩa tư bản và chủ nghĩa cộng sản đã phân những liên minh cũ ra hai chiến tuyến của Chiến tranh Lạnh : Hoa Kỳ đứng đầu phe tư bản chủ nghĩa muốn hạn chế và triệt tiêu sự tăng trưởng của chủ nghĩa cộng sản, còn Liên bang Xô viết chỉ huy phe xã hội chủ nghĩa vì tiềm năng thiết kế xây dựng chủ nghĩa cộng sản và truyền bá hệ tư tưởng này ra khắp quốc tế .Sự căng thẳng mệt mỏi giữa Liên Xô và Hoa Kỳ và Vương quốc Anh khởi đầu ngày càng tăng. Liên Xô vào năm 1948 đã thiết lập những cơ quan chính phủ ủng hộ chủ nghĩa cộng sản ở những nước Đông Âu mà Liên Xô đã giải phóng khỏi sự trấn áp của Đức Quốc Xã trong cuộc chiến tranh. Mỹ và Anh lúng túng sự lan rộng của chủ nghĩa cộng sản vào Tây Âu và trên toàn quốc tế, vào năm 1949, Hoa Kỳ, Canada và những đồng minh châu Âu đã xây dựng Tổ chức Hiệp ước Bắc Đại Tây Dương ( NATO ), là liên minh giữa những quốc gia thuộc khối phương Tây là một chương trình chính trị có hiệu lực thực thi hiện hành chống lại Liên Xô và những liên minh. Để đáp trả NATO, Liên Xô năm 1955 đã link quyền lực tối cao giữa những nước thuộc Khối Đông dưới một liên minh có tên là Khối Warszawa, khởi đầu Chiến tranh Lạnh. Cuộc đấu tranh giữa 2 khối trong Chiến tranh Lạnh đã diễn ra trên những mặt trận chính trị, kinh tế tài chính và tuyên truyền giữa Khối Đông và phương Tây, sẽ sống sót dưới nhiều hình thức khác nhau cho đến khi Liên Xô tan rã năm 1991 .Sau cuộc chiến tranh quốc tế hai, Liên Xô bị tàn phá nặng nề. Tổn thất vật chất ước tính là 2,5 nghìn tỷ rúp, tương tự với 30 % hàng loạt nguồn của cải của quốc gia. Sự tăng trưởng những ngành kinh tế tài chính quan trọng bị thụt lùi tới 10-15 năm. Khoảng 20 tới 27 triệu người Liên Xô đã chết trong cuộc chiến tranh, hơn 5 triệu ngôi nhà bị tàn phá, 25 triệu người vô gia cư, thu hoạch nông nghiệp giảm 1/3. Hơn 70.000 ngôi làng, 7 vạn thôn trang, 32.000 xí nghiệp sản xuất, 65.000 km đường tàu, 1.135 mỏ tài nguyên bị hủy hoại. Trước những tổn thất nặng nề đó, Liên Xô đề ra một kế hoạch 5 năm nhằm mục đích Phục hồi nền kinh tế tài chính và đã triển khai xong tiềm năng này trong 4 năm 3 tháng. Đến năm 1950, giá trị sản xuất công nghiệp tăng 73 % so với năm 1940, nông nghiệp cũng Phục hồi 99 %. Liên Xô đã đạt tổng sản phẩm quốc dân là 153 tỷ đôla ( thời giá 1950 ), đứng thứ hai quốc tế chỉ sau Mỹ ( 287 tỷ đôla ) [ 84 ] .
Bộ ba lớn. Ngồi ở giữa từ trái qua phải, Churchill Roosevelt và StalinTại châu Âu sau cuộc chiến tranh, những nước Đông Âu ( Ba Lan, Hungary, Cộng hòa Dân chủ Đức, Bulgaria, Tiệp Khắc, România, Albania, Nam Tư ) mặc nhiên được Hoa Kỳ và phương Tây coi là khu vực ảnh hưởng tác động của Liên Xô. Tại đây Liên Xô giúp sức kinh tế tài chính và quân sự chiến lược cho những nước này hồi sinh nền kinh tế tài chính, xây dựng những nhà nước xã hội chủ nghĩa dưới sự trấn áp của mình. Phần lớn những nước này vào năm 1955 đã tham gia Khối Warszawa với Liên bang Xô viết làm trụ cột để cạnh tranh đối đầu với khối quân sự chiến lược Hiệp ước Bắc Đại Tây Dương ( NATO ) của phương Tây do Hoa Kỳ chỉ huy. Sau này những vương quốc này tham gia Hội đồng tương hỗ kinh tế tài chính COMECON. Liên Xô trải qua lực lượng quân sự chiến lược hùng hậu của mình đóng trên chủ quyền lãnh thổ Đông Âu và bằng thỏa thuận hợp tác kinh tế tài chính trong COMECON để uốn nắn đường lối chính trị của những liên minh Đông Âu và sau này từng can thiệp trực tiếp để ngăn ngừa những cuộc bạo động tại những nước này như tại Hungary ( 1956 ), Tiệp Khắc ( 1968 ) và Ba Lan ( 1982 ) .Ở châu Á sau cuộc chiến tranh, Liên Xô giúp Đảng Lao động Triều Tiên thành lập nước Cộng hòa Dân chủ Nhân dân Triều Tiên của Kim Nhật Thành tại phần phía bắc bán đảo Triều Tiên. Đặc biệt vào năm 1949, với sự giúp sức về viện trợ của Liên Xô, Đảng Cộng sản Trung Quốc của Mao Trạch Đông đã thắng lợi trong Nội chiến Trung Quốc và thiết lập nhà nước xã hội chủ nghĩa tại vương quốc đông dân nhất quốc tế, làm cho thế và lực của trào lưu cộng sản trên toàn quốc tế tăng lên rất mạnh. Cùng với Chiến tranh Triều Tiên giữa Bắc và Nam Triều Tiên với sự ủng hộ tích cực của Liên Xô và Trung Quốc cho Bắc Triều Tiên, tình hình quốc tế trở nên rất stress : hai phe đã đụng độ quân sự chiến lược trực tiếp, rủi ro tiềm ẩn sử dụng vũ khí hạt nhân là rất nghiêm trọng .

Sau chiến tranh, lãnh thổ Liên Xô được mở rộng từ các quốc gia thất trận: Nam Sakhalin (Южный Сахалин) và quần đảo Kuril (Курильские острова) từ Nhật Bản, vùng Petsamo (Петсамо – Печенга) từ Phần Lan, Klaipeda (Kлайпеда), Koenisberg (Кёнигсберг, tên Nga là Kaliningrad – Калининград) từ Đông Phổ của Đức, Ukraina Ngoại Karpat (Закарпатская Украина) từ România. Chính quyền Xô viết tiến hành trấn áp rất mạnh các cuộc bạo loạn vũ trang ly khai tại Tây Ukraina, Tây Belarus, các nước cộng hòa Baltic và trấn áp các thành phần bất mãn đặc biệt là các quan chức, sĩ quan quân đội, cảnh sát, các lực lượng tư sản, địa chủ và dân tộc chủ nghĩa từng phục vụ cho chính quyền cũ.

Sau Chiến tranh thế giới thứ hai, tuy không còn quy mô và ở mức độ như những năm 1930 nhưng theo dõi, bắt giữ vẫn là một thành tố của chính sách nhất quán giữ yên kỷ cương xã hội Liên Xô. Sau chiến tranh và đến trước khi qua đời (1953), Stalin còn kịp chỉ đạo NKVD tiến hành vài đợt thanh lọc như vụ Leningrad (bắt giam thành viên tỉnh uỷ Leningrad), vụ các bác sĩ giết người (bắt giam một số giáo sư bác sĩ nổi tiếng của Liên Xô chủ yếu là người Do Thái, vụ này mang sắc thái bài Do Thái rất rõ), vụ chống chủ nghĩa thế giới (cosmopolitism)… Chỉ sau khi Stalin chết, lãnh đạo mới Khrushchov phát động chống sùng bái cá nhân Stalin và xử bắn Beria (Лаврентий Павлович Берия) (giám đốc NKVD) thì Liên Xô mới đoạn tuyệt hẳn với chính sách kỷ luật sắt của chủ nghĩa Stalin.

Nhìn chung, Thời kỳ 1945 – 1955 là thời kỳ niềm phấn khởi tự hào của dân chúng Liên Xô dâng cao, nền kinh tế tài chính phục sinh và tăng trưởng khá nhanh, làm cơ sở để tăng trưởng công nghiệp tân tiến và chạy đua vũ trang. Liên Xô lúc này ( và cả sau này ) hầu hết tăng trưởng kinh tế tài chính theo chiều rộng : ngày càng tăng sản xuất bằng việc kiến thiết xây dựng thêm những công trường thi công, nhà máy sản xuất mới, tìm hiểu và khám phá thêm những nguồn tài nguyên vạn vật thiên nhiên, kêu gọi thêm nguồn nhân lực … và khởi đầu bước vào tăng trưởng theo chiều sâu bằng cách tăng hiệu suất lao động và hiệu suất cao kinh tế tài chính trải qua nghiên cứu và điều tra những công nghệ tiên tiến mới ( công nghệ tiên tiến hạt nhân, công nghệ tiên tiến tự động hóa, công nghệ tiên tiến ngoài hành tinh, viễn thông, luyện kim ). Cả quốc gia như một công trường thi công lớn với những dự án Bất Động Sản rất ấn tượng như chinh phục Angara, chinh phục Bắc Băng Dương, chinh phục Taiga và miền Siberia …Về khoa học – kỹ thuật và quân sự chiến lược, vào ngày 10/10/1948, Liên Xô đã bắn quả tên lửa đạn đạo tiên phong ( P-1 ). Tiếp đến ngày 29/8/1949, bom nguyên tử được Liên Xô thử thành công xuất sắc, phá vỡ thế độc quyền vũ khí hạt nhân của Mỹ. Năm 1954, Liên Xô là vương quốc tiên phong trên quốc tế thiết kế xây dựng được nhà máy sản xuất điện nguyên tử ( Nhà máy điện hạt nhân Obninsk được thiết kế xây dựng tại thành phố Obninsk ). Đồng thời quốc gia này còn sản xuất được tuốc-bin hơi nước có hiệu suất 100 triệu oát, lớn nhất quốc tế lúc bấy giờ. Công nghệ ngoài hành tinh được nghiên cứu và điều tra, tạo tiền đề cho việc phóng tàu ngoài hành tinh tiên phong trên quốc tế vào năm 1957 mang theo vệ tinh nhân tạo tiên phong của loài người. Những vấn đề này ngoài những ý nghĩa quân sự, kế hoạch, kinh tế tài chính còn có ý nghĩa tinh thần tượng trưng rất lớn : nó lưu lại Liên Xô đã trở thành siêu cường quốc tế với tiềm năng vươn lên vượt qua Hoa Kỳ .

Siêu cường quốc tế ( 1955 – 1975 )[sửa|sửa mã nguồn]

Thời kỳ sau Stalin, nhất là từ đại hội 20 Đảng Cộng sản Liên Xô ( 1956 ) đến năm 1965 khi Bí thư thứ nhất Đảng Cộng sản Khrushchyov đã bị bãi chức được gọi là thời kỳ ” tan băng “. Trong thời kỳ này tổng bí thư Nikita Sergeyevich Khrushchyov phát động trào lưu chống sùng bái cá thể Stalin : công khai minh bạch lên án những sai lầm đáng tiếc của Stalin, phục sinh danh dự cho những người bị oan, giải tán những trại tập trung chuyên sâu lao động của GULAG và được cho phép những dân tộc bản địa bị định cư cưỡng bức trở về quê nhà, truy cứu nghĩa vụ và trách nhiệm hình sự những chỉ huy NKVD và những cơ cấu tổ chức quyền lực tối cao đã lạm quyền trong trấn áp, Phục hồi pháp chế nhà nước. Việc này có tiếng vang lớn và gây ra hệ quả hai mặt :

• Một mặt phong trào này rất được lòng giới trí thức và những thành phần muốn nới lỏng kiểm soát xã hội và được họ gọi là thời kỳ “tan băng”, nó gây nên một trào lưu tự do tư tưởng, văn hóa văn nghệ tự do và các xu hướng mới trong giới trí thức, văn hóa, khoa học. Phần lớn các tác phẩm văn hóa nổi tiếng, các trường phái mới gây tiếng vang của Liên Xô là kết quả của thời kỳ tan băng này. Các tầng lớp nhân dân cũng phấn khởi vì đời sống được nâng cao, các quyền tự do dân chủ được mở rộng, dân chúng không còn sống trong tâm lý sợ bị điều tra xử lý như thời Stalin.
• Mặt khác phong trào này cũng gây ra các hệ lụy tiêu cực cho Liên Xô. Việc buông lỏng kỷ luật, coi nhẹ điều tra, giám sát cán bộ khiến tệ tham nhũng, tâm lý hưởng thụ trong bộ máy Nhà nước bắt đầu nảy sinh từ thời Khrushchyov (trong khi dưới thời Stalin, những tệ nạn này là rất hiếm bởi công cuộc thanh lọc hệ thống chính trị, thắt chặt kỷ luật Đảng mà Stalin thường xuyên tiến hành[85]) Ngoài ra, nó cũng khiến Mao Trạch Đông cảm thấy bị động chạm và gây ra chia rẽ với Trung Quốc, tạo ra sự phân ly trong phong trào Cộng sản thế giới: từ nay phe xã hội chủ nghĩa phân thành hai phía coi nhau như đối thủ. Nó đồng thời động chạm đến một bộ phận lớn các cán bộ ủng hộ chính sách thời Stalin và tạo ra bất mãn với nhà lãnh đạo mới, những người này bỏ phiếu phản đối Nikita Khrushchyov và sau này đã buộc ông từ chức.

“Chủ nghĩa cộng sản mở đường tới các vì sao”. Tranh cổ động năm. Tranh cổ động năm 1961 của Tiệp Khắc về phi công Anh hùng Liên Xô Yuri Gagarin – người tiên phong bay vào thiên hà trong lịch sử vẻ vang trái đấtLiên Xô vào thời kỳ Khrushchyov đã có sự tiếp cận mới về đối ngoại : tìm cách hòa hoãn với Hoa Kỳ, thi hành chủ trương cùng sống sót tự do, ngoại giao nhân dân được tăng trưởng, xóa bỏ tâm ý coi đế quốc như quỷ dữ, tránh gây căng thẳng mệt mỏi hoàn toàn có thể làm phương hại đến độc lập quốc tế. Tuy nhiên trong thời kỳ này trên quốc tế đã xảy ra vài sự kiện làm stress tình hình quốc tế đó là việc trấn áp cuộc bạo động tại Hungary ( 1956 ) và Khủng hoảng tên lửa Cuba năm 1962 .Thời kỳ của Khrushchyov ngoài sự thả lỏng tương đối về kỷ luật chính trị, tư tưởng còn có sự chuyển dời lớn về kinh tế tài chính xã hội : Các nguồn lực thay vì trước đây chỉ dồn cho những mẫu sản phẩm công nghiệp nặng cho trách nhiệm tăng trưởng lực lượng sản xuất ( công nghiệp nhóm A ) nay nhà nước Liên Xô tập trung chuyên sâu hơn đến những ngành công nghiệp nhẹ ( nhóm B ) và thiết kế xây dựng, nông nghiệp để cung ứng nhu yếu tiêu dùng của người dân Xô viết. Trong nông nghiệp đã được cho phép kinh doanh thương mại vườn tược nhỏ của những hộ. Ở thời kỳ này, dân cư Liên Xô đã được Nhà nước cấp phép cho những căn hộ cao cấp tiện lợi và những tiện lợi hoạt động và sinh hoạt hạng sang, tăng trưởng tâm ý tận hưởng : có xe xe hơi riêng và nhà nghỉ ngoại ô ( tuy chưa nhiều ). Đời sống của dân chúng sung túc lên rất nhiều. Đây là thời kỳ Liên Xô phóng thành công xuất sắc vệ tinh nhân tạo tiên phong và đưa người tiên phong vào thiên hà, hình tượng của sự vượt lên của Liên Xô so với đối thủ cạnh tranh tư bản chủ nghĩa Hoa Kỳ. Những biến hóa to lớn này đã tạo ra sự mừng thầm trong những những tầng lớp người Xô viết .Về cơ bản, chủ trương của thời kỳ này vẫn là nỗ lực cải cách xã hội trong khuôn khổ một xã hội tập quyền do Đảng chỉ huy. Tuy đã đạt được một số ít thành quả quan trọng, nhưng mặt trái trong những cải cách của Khrushchyov đã gây ra 1 số ít bất mãn và gặp phải sự phản đối trong nội bộ đảng và sau cuối những lực lượng phản đối đã thành công xuất sắc trong việc buộc Khrushchyov phải từ chức .Nhìn chung, đây là tiến trình Liên Xô đạt mức tăng trưởng cao nhất và có vị thế chưa từng có trong lịch sử dân tộc, ngay cả khi so với nước Nga đầu thế kỷ XXI :
Đặc biệt, Liên Xô đã có được vị trí đứng vị trí số 1 trong công nghệ tiên tiến ngoài hành tinh ( nghành được xem là tập trung chuyên sâu tinh hoa của nhiều nghành khác, từ thiên văn học, toán học cho tới tự động hóa, vật tư siêu bền ). Liên Xô đã trở thành vương quốc tiên phong mở màn cho kỷ nguyên thám hiểm thiên hà của loài người với hàng loạt thành tựu :

• Ngày 4 tháng 10 năm 1957, con tàu Sputnik 1 được Liên Xô phóng lên vũ trụ từ sân bay vũ trụ Baikonur ở Kazakhstan, mang theo vệ tinh nhân tạo đầu tiên của loài người được đưa vào quỹ đạo Trái Đất.
• Ngày 3 tháng 11 năm 1957, chó Laika đã trở thành sinh vật sống đầu tiên trên Trái Đất bay lên vũ trụ trên tàu Sputnik 2.
• Ngày 19 tháng 8 năm 1960, hai chú chó Belka và Strelka đã trở thành những sinh vật sống đầu tiên trên Trái Đất bay vào vũ trụ và trở về an toàn.
• Ngày 12 tháng 4 năm 1961, phi hành gia Liên Xô Yuri Gagarin trở thành người đầu tiên của nhân loại bay vào vũ trụ trên chuyến bay kéo dài 1 giờ 48 phút cùng con tàu Vostok 1. Khi hạ cánh ở một nông trang, Gagarin gặp một bà già, anh nói: “Bác đừng hoảng sợ. Con là một người Xô Viết!”. Câu nói của Gagarin thể hiện niềm tự hào về đất nước Xô viết, song anh đã trở thành anh hùng – không chỉ ở Liên Xô mà trên toàn thế giới[86].
• Tiếp sau Gagarin là phi hành gia Gherman Titov với chuyến bay kéo dài 25 giờ, Titov là người đầu tiên ngủ trong không gian vũ trụ.
• Ngày 16 tháng 6 năm 1963, Valentina Tereshkova là người phụ nữ đầu tiên bay vào vũ trụ.
• Ngày 18 Tháng 3 năm 1965, phi hành gia Alexei Leonov bước ra khỏi tàu vũ trụ Voskhod 2, trở thành người đầu tiên đi bộ ngoài không gian vũ trụ.
• Ngày 3 tháng 2 năm 1966, tàu thám hiểm không người lái Luna-9 đã trở thành tàu vũ trụ đầu tiên hạ cánh trên mặt trăng.
• Ngày 17 tháng 11 năm 1970, Lunokhod 1 đã trở thành chiếc xe tự hành đầu tiên được điều khiển từ Trái Đất để đến một thiên thể khác (Mặt trăng). Nó đã tiến hành phân tích bề mặt của Mặt Trăng và gửi hơn 20.000 bức ảnh về Trái Đất.
• Ngày 19 tháng 4 năm 1971, Salyut 1 trở thành Trạm không gian đầu tiên trong lịch sử loài người.
• Năm 1975, Venera 9 trở thành con tàu thám hiểm đầu tiên hạ cánh trên một hành tinh khác (sao Kim), nó cũng là con tàu thám hiểm đầu tiên đã chụp và gửi lại hình ảnh kỹ thuật số từ bề mặt của một hành tinh khác trở về Trái Đất.

Theo tài liệu của nhà nước Mỹ thống kê về kinh tế tài chính những nước trên quốc tế, năm 1975, tổng sản lượng kinh tế tài chính của Liên Xô đã đạt 943,5 tỷ USD ( đứng thứ 2 quốc tế và bằng 62 % so với Hoa Kỳ ), trung bình đầu người đạt 4.135 USD ( bằng 52 % so với Hoa Kỳ ) tính theo thời giá năm 1977 [ 87 ]Công dân Liên Xô được hưởng mức phúc lợi xã hội rất tốt so với nhiều nước cùng thời [ 88 ] :

• Liên Xô là một trong những nước đầu tiên trên thế giới quy định chế độ làm việc 8 giờ một ngày (nước đầu tiên là Uruguay)[89]. Người lao động Liên Xô được phép nghỉ một tháng mỗi năm và trong thời gian nghỉ phép đó, họ vẫn được hưởng lương bình thường. Người lao động cũng sẽ không bị sa thải nếu không có sự chấp thuận của công đoàn,
• Người dân Liên Xô được đưa tới nơi làm việc bằng phương tiện công cộng mà không phải trả tiền.
• Người dân Liên Xô được miễn học phí tại mọi cơ sở giáo dục, từ mẫu giáo cho tới đại học.
• Nhà nước đảm bảo các sinh viên tốt nghiệp cao đẳng, đại học đều có việc làm sau khi nhận bằng.
• Người dân Liên Xô được khám chữa bệnh miễn phí hoàn toàn (đến năm 1969 hệ thống chăm sóc sức khỏe miễn phí ở Liên Xô về cơ bản đã được phổ cập tới toàn thể người dân ở cả thành thị lẫn nông thôn [43][44]). Mỗi thành phố đều có hàng chục cơ sở y tế nơi người dân có thể gặp bác sĩ, được khám bệnh, chụp X-quang, chữa răng. Tất cả dịch vụ đều không mất tiền. Liên Xô còn là nước có số lượng giường bệnh trên đầu người lớn nhất trên thế giới.
• Các bà mẹ Liên Xô mới sinh sẽ được phát sữa miễn phí cho tới khi con được ba tuổi. Các sản phụ có quyền nghỉ thai sản trong ba năm. Năm đầu tiên, họ vẫn được nhận lương bình thường, sau đó nếu không muốn trở lại đi làm thì sẽ được nhận trợ cấp xã hội.
• Người dân Liên Xô được Nhà nước cấp nhà ở miễn phí. Từ năm 1957 Liên Xô đã xây được hơn 2,2 triệu căn nhà mỗi năm cho người dân nước này.

Tuy vậy, một báo cáo giải trình của ” Ủy ban vương quốc điều tra và nghiên cứu Liên Xô và Đông Âu ” ( thuộc chính phủ nước nhà Hoa Kỳ ) cho rằng quy mô phúc lợi xã hội của Liên Xô thời kì này vẫn còn sống sót những hạn chế. Hệ thống y tế không lấy phí của Liên Xô vẫn có sự phân hóa : Những người có vị trí cao hơn trong xã hội ( ví dụ quan chức cấp cao, sĩ quan quân đội, khoa học gia nối tiếng ) thường sẽ được hưởng dịch vụ y tế hạng sang hơn so với dân thường [ 90 ]. Nhiều cơ sở khám chữa bệnh của Liên Xô thời kì này bị thiếu vắng thuốc men và những trang thiết bị y tế, nguyên do một phần là do ngân sách chi cho nghành y tế không đủ ( một thống kê cho thấy tỷ trọng GNP dành cho mạng lưới hệ thống chăm nom sức khoẻ chiếm một tỉ lệ khá nhỏ tại Liên Xô, chỉ bằng 1/3 so với Hoa Kỳ ) [ 90 ] [ 91 ] [ 92 ] [ 93 ]. Hệ thống y tế của Liên Xô tập trung chuyên sâu vào việc chữa bệnh hơn là phòng ngừa, theo một bản báo cáo giải trình mật của CIA trình lên chính phủ nước nhà Hoa Kỳ ( được công khai minh bạch vào năm 1999 ) thì tỷ suất mắc bệnh thương hàn vào năm 1979 ở Liên Xô cao gấp 30 lần và tỷ suất mắc bệnh sởi cao hơn gấp 20 lần so với Hoa Kỳ [ 94 ]. Tuy nhiên, theo Mark Britnell thì nền y tế Liên Xô vẫn xứng danh đạt huy chương vàng vào thời kỳ đó, khi mà vào năm 1985 thì số lượng bác sỹ và số giường bệnh trung bình đầu người của Liên Xô đã cao gấp 4 lần so với Hoa Kỳ [ 95 ]. Truyền thống tích lũy và nguyên cứu y tế giúp Liên Xô chiếm hữu một kho tài liệu y tế và những thực nghiệm tương quan rất đồ sộ, với rất nhiều TT và viện điều tra và nghiên cứu tăng trưởng vaccine rất mạnh và được link với nhau. Cho đến mãi 30 năm sau, khi Đại dịch COVID-19 xảy ra, di sản về y tế của Liên Xô vẫn giúp nước Nga sản xuất vacxin với quá trình rất nhanh gọn [ 96 ] .Cũng theo Ủy ban điều tra và nghiên cứu Liên Xô và Đông Âu, nền giáo dục của Liên Xô hay xảy ra bệnh thành tích khi điểm số ở những trường được chấm một cách dễ dãi và nhiều khi không đúng với năng lượng của học viên [ 90 ]. Việc cơ quan chính phủ Liên Xô xây nhà ở hàng loạt để cấp không tính tiền cho người dân đã dẫn tới hệ lụy là kiến trúc gia dụng thường chỉ coi trọng số lượng mà không coi trọng chất lượng, nên nhà ở tại Liên Xô thường có tiêu chuẩn kém hơn so với nhà ở tại những nước tăng trưởng. Việc phân phối nhà ở cũng có sự phân hóa đáng kể : người có vị thế cao trong xã hội thường được cấp cho những căn nhà tốt hơn hẳn so với những người thông thường [ 90 ] Tình trạng thiếu vắng hàng tiêu dùng vẫn tiếp tục xảy ra, sự sẵn có của những loại sản phẩm & hàng hóa và dịch vụ vui chơi ở Liên Xô cũng ít hơn nhiều so với những nước phương Tây [ 97 ]. Bất chấp những hạn chế, quy mô phúc lợi xã hội của Liên Xô nhìn chung đã hoạt động giải trí hiệu suất cao, bảo vệ tương đối tốt cho đời sống của mọi người dân cho đến những năm 1980, khi Liên Xô lâm vào khủng hoảng cục bộ chính trị .
Thủ đô Moskva năm 1970

Trên bình diện quốc tế, Liên Xô xem hệ thống kinh tế – chính trị của mình là ưu việt đáng để người khác noi theo, họ mở rộng ảnh hưởng ra toàn thế giới và thiết lập hệ thống các quốc gia đồng minh bằng các biện pháp chính trị, quân sự hoặc kinh tế. Liên Xô từng can thiệp vào chính trị nội bộ nước khác như đưa quân đội vào các nước Đông Âu, Afghanistan… Họ cũng duy trì một hệ thống căn cứ quân sự ở nước ngoài để bảo vệ lãnh thổ và ảnh hưởng của mình. Những hành động này bị chỉ trích bởi các lực lượng chống Liên Xô. Phương Tây chỉ trích Liên Xô là Đế quốc Xô viết, các nhóm sắc tộc theo chủ nghĩa ly khai ở Nga thì coi Liên Xô là nhà nước kế vị của Đế quốc Nga với tham vọng mở rộng lãnh thổ cho dân tộc Nga[98][99]. Một số cáo buộc Liên Xô là một nhà nước thực dân kiểu cũ[100], trong khi những người theo chủ nghĩa Mao kể từ sau mâu thuẫn Trung Xô đã cáo buộc Liên Xô là một đế chế trá hình trong hình thức quốc gia xã hội chủ nghĩa. Việc Nga hóa và Xô viết hóa hệ thống giáo dục và xã hội ở các quốc gia tự trị trên lãnh thổ Liên Xô cũng bị những nhóm này chỉ trích[101]. Ngược lại, những người ủng hộ Liên Xô bác bỏ những quan điểm này. Họ dẫn chứng rằng Liên Xô đã giúp đỡ phong trào giải phóng dân tộc ở Á – Phi – Mĩ Latinh trong cuộc đấu tranh giành độc lập, chống lại chủ nghĩa thực dân của các nước Châu Âu, làm đảo lộn chiến lược toàn cầu của Mĩ và phương Tây, ủng hộ các phong trào đấu tranh vì độc lập dân tộc, dân chủ và tiến bộ xã hội. Những năm 1960, trong cao trào đấu tranh giải phóng dân tộc được Liên Xô ủng hộ, đã có khoảng 100 quốc gia giành được độc lập dân tộc, một số nước không ngừng ủng hộ mạnh mẽ phong trào Xã hội chủ nghĩa, chọn đi theo con đường Xã hội chủ nghĩa với những mức độ khác nhau[102]. Ngược lại cũng có một số nước chống Cộng và một số nước khác theo đường lối trung lập[103]. Liên Xô đã viện trợ kinh tế, quân sự cho rất nhiều nước kém phát triển trên thế giới, giúp cho các nước này củng cố nền độc lập của họ và phát triển kinh tế – xã hội. Các nước Đông Âu là điển hình mà sự trợ giúp của Liên Xô đã phát huy tác dụng tích cực nhờ đó họ nhanh chóng phục hồi sau thế chiến thứ II và xây dựng nền tảng công nghiệp quốc gia để trở thành các nước công nghiệp hóa. Tại hội nghị ở Havana, Liên Minh các quốc gia châu Phi do Oliver Tambo dẫn đầu đã nhận xét về những lời chỉ trích Liên Xô từ các nước phương Tây: “Liên bang Xô viết, Cuba, nhiều nước xã hội chủ nghĩa đã giúp cho nhiều đất nước ở đây tồn tại đến ngày hôm nay, trở thành các quốc gia độc lập. Đó là một “tội ác” chống lại các nước đế quốc. Chúng tôi hiểu điều đó”[104].

Các nước thuộc địa vừa giành được độc lập trở thành khu vực cạnh tranh đối đầu ảnh hưởng tác động của Liên Xô, Mỹ và Trung Quốc [ 105 ] [ 106 ] [ 107 ]. Khi những nước hậu thuộc địa tiên phong mở màn Open ở châu Phi, Trung Đông, châu Á và Mỹ Latinh, Liên Xô đã tương hỗ vật chất to lớn so với những vương quốc này. Ai Cập của Gamal Abdel Nasser, Indonesia của Sukarno và Ấn Độ của Jawaharlal Nehru đều được hưởng lợi từ chủ trương này. Đến năm 1965, viện trợ của Liên Xô cho những nước mới giành độc lập đã vượt qua 9 tỷ USD, gồm cả tương hỗ kinh tế tài chính lẫn quân sự chiến lược. Dù không trở thành một phần của mạng lưới hệ thống xã hội chủ nghĩa, nhà máy sản xuất thép tiên phong của Ấn Độ đã được thiết kế xây dựng như là quà Tặng của Liên Xô. Khi Vương quốc Anh, Pháp và Israel xâm lược Ai Cập vào năm 1956, Liên Xô đã tương hỗ nước này đẩy lui những thế lực thực dân cũ. Nhiều nước châu Phi và Mỹ La tinh cũng được tương hỗ tựa như. Hàng triệu sinh viên từ những nước nghèo được Liên Xô giáo dục không tính tiền về kỹ thuật, nông nghiệp và những ngành khác. Sức mạnh của Liên Xô và mạng lưới hệ thống xã hội chủ nghĩa hoàn toàn có thể coi là một cực văn minh trong hơn 70 năm, không riêng gì chống lại những cuộc cuộc chiến tranh đế quốc mà còn là nguồn cảm hứng và cơ sở cho chủ nghĩa xã hội và trào lưu giải phóng dân tộc bản địa. [ 104 ] Tàu ngoài hành tinh con thoi Buran do Liên Xô sản xuấtVới sự trợ giúp của Liên Xô, những quốc gia thuộc khối xã hội chủ nghĩa đã có bước tiến rất nhanh. Từ năm 1950 tới 1984, thu nhập quốc dân và sản lượng công nghiệp Bungari tăng tương ứng là 14 lần và 29 lần ; Hungari là 5,1 lần và 9,2 lần ; Đông Đức là 7,6 lần và 11 lần ; Ba Lan là 5,9 lần và 14 lần ; Rumani là 17 lần và 38 lần ; Tiệp Khắc là 5,3 lần và 9,4 lần. Để so sánh, trong cùng thời kỳ, những chỉ số của Mỹ tăng tương ứng là 1,8 lần và 2,1 lần ; Pháp là 2,7 lần và 2,9 lần ; Tây Đức là 3,4 lần và 3,9 lần. Từ năm 1948 tới 1984, Cộng hòa Dân chủ Nhân dân Triều Tiên cũng tăng trưởng rất nhanh với sự tương hỗ về kỹ thuật của Liên Xô : sản lượng công nghiệp năm 1984 tăng 431 lần so với năm 1946, sản xuất lương thực tăng 5,6 lần, thu nhập trung bình tăng 65 lần, đạt tới 2.400 USD theo thời giá năm 1986. Ở bên kia bán cầu, quốc gia Cuba với sự tương hỗ của Liên Xô cũng đã đạt được những thành tựu lớn về kinh tế tài chính ( tăng trưởng trung bình 7 % trong thập niên 1970, 8 % trong nửa đầu thập niên 1980 ), nền giáo dục và y tế đạt mức tương tự những vương quốc tăng trưởng trên quốc tế [ 108 ] .Năm 1958, Giáo sư Viktor Zhdanov, Thứ trưởng Bộ Y tế Liên Xô, đã lôi kéo Đại hội đồng Y tế Thế giới thực thi một chiến dịch toàn thế giới để diệt trừ bệnh đậu mùa, và đề xuất được Liên hiệp quốc trải qua năm 1959. Liên Xô đã phân phối một tỷ rưỡi liều vắc-xin chống đậu mùa cho những nước nghèo từ năm 1958 đến năm 1979, cũng như những nhân viên cấp dưới y tế để trợ giúp những nước này [ 109 ] Bệnh đậu mùa, căn bệnh đã giết hàng trăm triệu người khắp quốc tế trong thế kỷ 20, đã được giao dịch thanh toán vào năm 1979. Cho đến nay, đậu mùa là căn bệnh truyền nhiễm trên người duy nhất mà loài người đã tàn phá dứt điểm .Sự vững mạnh của Liên Xô trong quy trình tiến độ này đã tạo sức ép cạnh tranh đối đầu rất lớn so với những nước phương Tây. Do sức hút từ quy mô phúc lợi xã hội của Liên Xô, trong nội bộ những nước phương Tây nổ ra nhiều trào lưu đòi quyền hạn cho người lao động, đòi tăng lương và giảm giờ làm, chống sa thải tùy tiện … Các đảng phái cánh tả tại phương Tây nhận được sự ủng hộ thoáng rộng của công chúng nhờ những cương lĩnh cải cách xã hội theo hướng tăng phúc lợi xã hội, giảm bất công và bất bình đẳng, lan rộng ra dân chủ. Để lôi cuốn cử tri, những đảng phái cánh hữu cũng phải đưa những chủ trương tựa như vào chương trình hành vi của mình. Điều này dẫn đến việc cơ quan chính phủ những nước phương Tây dù do cánh hữu hay cánh tả chỉ huy cũng phải đề ra những giải pháp cải tổ kinh tế tài chính, tăng ngân sách phúc lợi xã hội cho y tế, giáo dục, tăng quyền hạn cho người lao động … để làm dịu đi những xích míc nội bộ. Trong thập niên 1970, ở một số ít nước phương Tây như Đức, Thụy Điển, Phần Lan … đã hình thành những kiểu Nhà nước xã hội với quy mô kinh tế thị trường xã hội, những nước này vẫn vận dụng kinh tế thị trường nhưng Nhà nước đề ra những chủ trương phúc lợi xã hội rộng khắp để làm giảm đi những khiếm khuyết và bất công của chủ nghĩa tư bản đồng thời làm giảm sức mê hoặc của quy mô xã hội chủ nghĩa do Liên Xô tạo ra. Có thể nói rằng : trong cuộc chạy đua với Liên Xô, nhiều nước phương Tây cũng phải tự biến hóa mình, giảm bớt sự bất công xã hội và người lao động đã có quyền lợi và nghĩa vụ tốt hơn so với trước .

Tổng thống Nga Putin nhận định: “mô hình xã hội và ý thức hệ nói chung không tưởng đó, mà nhà nước mới thành lập cố gắng thực hiện lúc đầu sau cách mạng 1917, đã là đầu máy chuyển hóa mạnh mẽ trên toàn thế giới (điều này là rõ ràng và cũng phải thừa nhận), cái mô hình đó đã khiến người ta phải đánh giá lại các mô hình phát triển, tạo ra cạnh tranh và mâu thuẫn, từ đó có lợi ích mà theo tôi phần lớn do phương Tây được hưởng… Nhiều thành tựu phương Tây của thế kỷ XX là phản ứng trước thách thức của Liên Xô. Tôi còn đang nói về việc nâng cao chất lượng sống, hình thành giới trung lưu mạnh, cải tổ thị trường lao động và không gian xã hội, thúc đẩy giáo dục, đảm bảo nhân quyền gồm cả quyền cho người thiểu số và phụ nữ, vượt qua phân biệt chủng tộc mà quý vị nhớ đã từng là hành vi xấu hổ ở nhiều nước kể cả Mỹ, chỉ vài thập niên trước đây.“[110]

Nhìn chung, trong thời kỳ này, với tư cách là nhà nước Xã hội chủ nghĩa lớn và hùng mạnh nhất, Liên Xô đã trở thành đối trọng cân đối với khối Tư bản chủ nghĩa do Mỹ đứng đầu và là nguồn viện trợ chính cho những trào lưu giải phóng dân tộc bản địa tại những nước Á-Phi-Mỹ latinh. Các trào lưu cách mạng tại châu Á, châu Phi và Mỹ Latinh liên tục thành công xuất sắc, nhiều trào lưu coi Liên Xô là liên minh hữu hảo, khiến vị thế quốc tế của Liên Xô tăng lên rất cao, khiến Mỹ và phương Tây lo lắng rằng ” làn sóng Đỏ ” có vẻ như sắp vây hãm họ [ 111 ] .

Năm 1964, Hội nghị bất thường của Trung ương Đảng Cộng sản Liên Xô đã bãi nhiệm Bí thư thứ nhất Khrushchov và đưa Leonid Ilyich Brezhnev (Леонид Ильич Брежнев) vào cương vị Bí thư thứ nhất (từ ngày 8 tháng 4 năm 1966 gọi là Tổng Bí thư). Thời gian từ năm 1965 đến 1985 chủ yếu dưới quyền Brezhnev thường được gọi đơn giản là thời kỳ “trì trệ” mặc dù thật ra “trì trệ” chỉ thực sự diễn ra vào nửa cuối giai đoạn lãnh đạo của Brezhnev (tức là từ năm 1980 trở về sau) và khái niệm này có tính tương đối.

Máy bay hành khách phản lực vận tốc siêu âm Тupolev Тu-144

Thời kỳ này là thời kỳ mà những mâu thuẫn của xã hội Liên Xô đã chín muồi và phát tác gây những hệ quả xấu cho nền kinh tế và đời sống chính trị, xã hội. Trong kinh tế, nền sản xuất duy trì theo phương thức kế hoạch hóa và bao cấp không tạo được kích thích quyền lợi cho các đơn vị sản xuất nên kỷ luật lao động suy giảm, năng suất tăng chậm. Việc trả lương theo mức chỉ tiêu kế hoạch và kế hoạch hóa theo sản lượng đã triệt tiêu động lực của việc áp dụng tiến bộ khoa học kỹ thuật: sản phẩm chế tạo càng nhanh hoàn thành và vượt chỉ tiêu kế hoạch sản lượng thì càng có lợi cho người sản xuất, việc nâng cao chất lượng ít được tính đến, nên hàng hóa của Liên Xô nhanh chóng kém hơn về chất lượng, mẫu mã so với hàng hóa của Tây Âu. Nền kinh tế không được khuyến khích chuyển sang phát triển theo chiều sâu, áp dụng tiến bộ kỹ thuật mà vẫn dựa nhiều vào khai thác ồ ạt các nguồn tài nguyên thiên nhiên nên ô nhiễm môi trường gia tăng. Hàng hóa trong thị trường nội địa bị thừa các sản phẩm khó tiêu thụ đồng thời lại khan hiếm hàng hóa dễ tiêu thụ, làm phát sinh đầu cơ, tích trữ và các loại kinh tế ngầm bất hợp pháp. Liên Xô cố gắng tăng thu nhập quốc dân bằng cách tăng đầu tư nhưng hiệu quả đầu tư ngày càng giảm, năng suất lao động tăng chậm do kỹ thuật sản xuất chậm cải tiến, trong khi đó phương Tây tăng trưởng bằng việc cải tiến công nghệ và phát triển các ngành công nghiệp mới khiến năng suất lao động và hiệu quả đầu tư đều tăng[112]. Liên Xô có trình độ khoa học cơ bản và khả năng nghiên cứu phát triển ra công nghệ mới không thua kém phương Tây nhưng họ thiếu động lực ứng dụng những tiến bộ khoa học – kỹ thuật đó vào nền kinh tế, nên việc ứng dụng công nghệ mới vào nền kinh tế dân dụng của Liên Xô ngày càng chậm so với Hoa Kỳ, Tây Âu và Nhật Bản. Nhiều nhà máy của Liên Xô trong thập niên 80 vẫn sử dụng các loại máy móc có từ những năm 1930. Nguyên soái Liên Xô Nikolai Ogarkov trong cuộc phỏng vấn với một nhà báo người Mỹ vào năm 1982 đã nói rằng “Ở Mỹ, đến cả trẻ con cũng có thể chơi với máy tính. Trong khi đó chúng tôi thậm chí còn không có bất cứ chiếc máy tính nào trong tất cả các văn phòng của Bộ Quốc phòng. Và bạn biết lí do rồi đó, chúng tôi đã không thể làm cho máy tính trở nên phổ biến rộng rãi trong xã hội” [113].

Tâm lý dân chúng trở nên thờ ơ đối với các chính sách của Đảng và chính phủ. Công tác giám sát, kỷ luật cán bộ của Đảng và nhà nước – bộ máy theo chỉ định (Номенклатура) bị buông lỏng khiến tệ tham nhũng gia tăng và làm suy thoái đạo đức xã hội mà như sau này Mikhail Gorbachov đã từng gọi là các vị “cường hào mới” gây bất bình lớn trong xã hội. Trong nội bộ Liên Xô các mâu thuẫn dân tộc càng ngày càng sâu sắc. Tuy được chính quyền kiềm chế nhưng ở nhiều nước Cộng hòa (đặc biệt là ở ba nước cộng hòa Baltic – điểm đầu của sự phân rã Liên Xô sau này), dân địa phương không che giấu thái độ căm ghét người Nga, xuất hiện rất nhiều căng thẳng giữa các nhóm sắc tộc giữa các nước Cộng hòa và trong nội bộ từng nước. Trong nội bộ các nước cộng sản Đông Âu thái độ chống Liên Xô cũng được bộc lộ công khai. Năm 1968 Quân đội Xô viết đã phải can thiệp để ngăn cản Tiệp Khắc thoát khỏi tầm ảnh hưởng của chủ nghĩa cộng sản và điều này càng làm gia tăng chủ nghĩa bài Nga trong dân chúng các nước Đông Âu, họ coi sự hiện diện của Liên Xô đã kìm hãm sự phát triển của dân tộc mình. Việc Liên Xô đem quân tiến vào Afghanistan (1979) và sa lầy tại đây lại càng làm nước này bị mất đi nguồn lực cho phát triển đất nước.

Đây là thời kỳ Liên Xô chạy đua vũ trang và chạy đua thiên hà với cường độ cao và coi lợi thế quân sự chiến lược và ngoài hành tinh so với Hoa Kỳ như một dẫn chứng cho tính ưu việt của chủ nghĩa xã hội và đã có lúc Phương Tây cho rằng Liên Xô đã phá vỡ thế cân đối kế hoạch. Thời kỳ này cạnh tranh đối đầu giữa hai phe khá căng thẳng mệt mỏi nhưng cả hai bên đều có ý thức kiềm chế trong khoanh vùng phạm vi bảo đảm an toàn. Trong thời hạn này, Liên Xô còn giúp sức những lượng lượng cánh tả trên quốc tế chống lại sự can thiệp của phương Tây [ 114 ] và viện trợ kinh tế tài chính – quân sự chiến lược cho những nước liên minh. Việc sử dụng một tỷ suất lớn ngân sách cho quốc phòng, chinh phục khoảng trống và viện trợ cho những nước liên minh khiến Liên Xô không hề nhanh gọn cải tổ mạng lưới hệ thống phúc lợi xã hội, tăng mức sống cho nhân dân, tạo ra gánh nặng rất lớn cho ngân sách của Xô viết và sau này nhiều người Nga cho đó cũng là một trong những nguyên do khiến Liên Xô tan rã .
Xe tăng nòng cốt T-72 của quân đội Liên Xô trong Lễ kỷ niệm Cách mạng Tháng Mười Nga vào năm 1983

Trong cuốn sách The Politics of Bad Faith, tác giả David Horowitz đã đưa ra những thống kê cho thấy rằng tiêu chuẩn sống của người dân Liên Xô trong những năm 1980 ngày càng sụt giảm. Tình trạng thiếu hụt hàng tiêu dùng xảy ra thường xuyên bởi Liên Xô hạn chế phát triển công nghiệp nhẹ và tập trung nguồn lực cho các ngành công nghiệp nặng. Đến cuối thập niên 70, chỉ có 1/20 số hộ gia đình tại Liên Xô sở hữu ô tô, trong khi chỉ có 1/7 số hộ gia đình tại thành thị sở hữu điện thoại. Tỉ lệ sở hữu TV ở Liên Xô vào năm 1976 là 223 trên 1000 dân, chưa bằng một nửa so với Hoa Kỳ (571 trên 1000 dân)[94] Nhiều nơi ở Liên Xô người dân đã phải đối mặt với tình trạng không có giấy vệ sinh để sử dụng (mặc dù Liên Xô có diện tích rừng lớn nhất trên thế giới). Cũng theo Horowitz, 1/3 số hộ gia đình ở Liên Xô không có hệ thống cấp nước, 2/3 số hộ gia đình không có hệ thống nước nóng. Hệ thống y tế từng là niềm tự hào của Liên Xô cũng đối mặt với nhiều khó khăn: 1/3 các bệnh viện ở Liên Xô thời kỳ này không có hệ thống cấp nước tự động, trang thiết bị y tế tại nhiều bệnh viện trở nên lỗi thời, tình trạng khan hiếm thuốc men tiếp tục diễn ra. Việc hối lộ các bác sĩ, y tá để có được sự chăm sóc y tế tốt và cả những tiện nghi cơ bản nhất như chăn ở các bệnh viện của Liên Xô đã trở nên phổ biến. Một hệ quả là tuổi thọ trung bình của người dân Liên Xô bị tụt thấp hơn so với các nước có nền kinh tế tư bản phát triển (kém hơn 9 tuổi so với người dân Hoa Kỳ và 12 tuổi so với người dân Nhật Bản) [115]. Có những thời điểm mà các loại thực phẩm phổ biến như sữa, thịt, pho mát, đường, rau quả, bánh mì, khoai tây, và kể cả rượu vodka trở nên khan hiếm, còn xà phòng, bột giặt, và kem đánh răng thì gần như không còn tại các cửa hàng mậu dịch trên cả nước[116]. Tình trạng thiếu hụt nhà ở tại Liên Xô cũng bắt đầu diễn ra, hàng ngàn người vô gia cư ở thủ đô Moscow đã phải sống trong những căn lều dựng tạm hoặc những trạm xe điện .

Tình trạng thiếu vắng diễn ra không phải vì quy mô sản xuất của Liên Xô thấp, mà bởi tính cứng ngắc của kinh tế tài chính kế hoạch tập trung chuyên sâu. Việc kinh tế tài chính tăng trưởng nhanh trong suốt 25 năm ( 1950 – 1975 ) khiến nhu yếu tiêu dùng của dân cư Liên Xô tăng lên nhanh gọn và ngày càng phong phú, khiến những kế hoạch kinh tế tài chính tập trung chuyên sâu không hề thống kê giám sát được hết nhu yếu của thị trường gia dụng. Ví dụ, năm 1979, công nghiệp xe hơi Liên Xô đã đạt mức sản lượng 1,32 triệu xe ô-tô và 776.000 xe tải mỗi năm, quy mô đứng thứ 5 quốc tế [ 118 ], nhưng theo kế hoạch định trước, hầu hết số xe được dùng để Giao hàng sản xuất, vận tải đường bộ công cộng hoặc xuất khẩu ra quốc tế, số xe bán ra thị trường gia dụng chỉ chiếm tỷ suất nhỏ. Do vậy, nguồn cung ô-tô gia dụng bị thiếu, dù sản lượng sản xuất ô-tô của Liên Xô lớn đến hơn cả đủ để xuất khẩu được hơn 400.000 xe mỗi năm [ 118 ] Năm 1976, số xe xe hơi riêng ở Hoa Kỳ là 98 triệu, trong khi của Liên Xô chỉ là 5 triệu. Rất nhiều người dân Liên Xô có đủ điều kiện kèm theo chiếm hữu xe hơi riêng, thế nhưng họ thường phải chờ từ 4-6 năm, thậm chí còn là tới 10 năm để hoàn toàn có thể mua một chiếc xe [ 94 ]. Tỷ lệ người chiếm hữu ô-tô riêng ở Liên Xô năm 1985 là 45 xe / 1.000 dân, thấp hơn so với mức của những vương quốc tăng trưởng trong cùng thời kỳ đó [ 119 ] .Thời kỳ này Liên Xô liên tục lập kế hoạch và tiến hành những dự án Bất Động Sản lớn rất tốn kém, được tuyên truyền rầm rộ và phô trương nhưng sau này thực tiễn cho thấy hiệu suất cao kinh tế tài chính thấp, nặng về ý nghĩa tuyên truyền hình thức … Tỷ lệ tiết kiệm chi phí lớn để góp vốn đầu tư lan rộng ra sản xuất đã không hề tạo ra tăng trưởng cao như dưới thời Stalin vì Liên Xô không còn năng lực sử dụng có hiệu suất cao những nguồn lực mà họ có được. Đây là dẫn chứng cho thấy nếu không có áp lực đè nén của thị trường và văn minh kỹ thuật thì tiết kiệm ngân sách và chi phí sẽ bị tiêu tốn lãng phí, trong khi sự tăng trưởng của kỹ thuật và nhu yếu của thị trường sẽ dẫn đến tiết kiệm ngân sách và chi phí. [ 120 ] Cũng chính vì không có động lực kinh tế tài chính nên dù đất đai to lớn, phì nhiêu nhưng sản xuất nông nghiệp của Liên Xô lại bị sa sút trong thập niên 1970, không phân phối đủ nhu yếu xã hội, đến đầu thập niên 1980 thì đã thật sự nóng bỏng. Tài liệu của Ủy ban điều tra và nghiên cứu Liên Xô và Đông Âu ( của chính phủ nước nhà Mỹ ) cho rằng dù tổng GDP cao nhưng mức sống ở Liên Xô vẫn thấp hơn nhiều mức sống ở Mỹ và Tây Âu. Điều này bắt nguồn từ việc chính quyền sở tại Liên Xô có truyền thống cuội nguồn hạn chế tiêu dùng để tập trung chuyên sâu nguồn lực cho công nghiệp nặng, cho nên vì thế họ chỉ sử dụng một phần nhỏ hơn nhiều trong tổng thu nhập quốc dân Liên Xô cho tiêu dùng so với phương Tây, do vậy người dân thường bị thiếu hàng tiêu dùng. Người Liên Xô phải dùng đến 2/3 thu nhập của họ cho những nhu yếu cơ bản như thực phẩm và quần áo, điều này giống những nước đang tăng trưởng hơn là những nước tăng trưởng đã công nghiệp hóa. [ 97 ] Tuy nhiên, những nhu yếu cơ bản khác là nhà tại, chăm nom y tế và giáo dục ở Liên Xô thì người dân được cung ứng trọn vẹn không lấy phí [ 121 ] .

Để khắc phục những khó khăn, chính quyền Xô Viết đã có cố gắng cải cách mà điển hình nhất là cố gắng cải cách kinh tế của thủ tướng Aleksei Nikolayevich Kosygin (Алексей Николаевич Косыгин), cải cách đạt một số kết quả tuy chưa xử lý được nguyên nhân gốc rễ gây ra sự trì trệ. Kinh tế Liên Xô không lâm vào suy thoái và vẫn tiếp tục tăng trưởng, nhưng không nhanh như giai đoạn trước. Tốc độ tăng trưởng kinh tế giai đoạn 1965-1970 là 7,7% mỗi năm, đến giai đoạn 1980-1985 giảm xuống còn 3,6% mỗi năm. Năm 1980, sản lượng công nghiệp của Liên Xô vẫn giữ vững vị trí thứ 2 thế giới và bằng 80% so với Mỹ, sản lượng nông nghiệp vẫn đứng đầu châu Âu[121].

Máy tính do Liên Xô sản xuất, năm 1985

Trong 18 năm (từ 1965 tới 1982), hơn 1,6 tỷ mét vuông nhà ở được Liên Xô xây dựng và cung cấp miễn phí cho hơn 160 triệu người dân. Đồng thời, chi tiêu sinh hoạt trung bình không vượt quá 3% thu nhập của gia đình, bởi các nhu cầu cơ bản là nhà ở, chăm sóc sức khỏe và giáo dục được miễn phí hoặc có giá cả phải chăng[121]. Theo khảo sát được thực hiện tại Nga vào năm 2006, 75% số người từ 36 tới 54 tuổi (những người đã sống vào thời kỳ này) cho rằng giai đoạn 1964-1982 vẫn là một thời kỳ thịnh vượng của đất nước và chỉ có 14% đánh giá tiêu cực về tiêu chuẩn sống trong giai đoạn này[121].

Đến cuối những năm 1980, Liên Xô vẫn duy trì được vị thế siêu cường với nền kinh tế tài chính lớn thứ hai quốc tế ( chỉ kém Mỹ ) với GDP theo nhu cầu mua sắm tương tự đạt 2,66 nghìn tỷ USD ( năm 1990 ). Thu nhập trung bình đầu người của Liên Xô đạt 9.500 USD, đứng thứ 28 quốc tế và thuộc nhóm những nước tăng trưởng ( của Nhật là 15.600 USD, Mỹ là 21.082 USD, Nước Singapore là 10.300 USD, Hong Kong là 10.000 USD, Đài Loan là 6.000 USD, Nước Hàn là 4.600 USD [ 122 ] ) .

Tuy vẫn giữ thứ hạng cao, song nền kinh tế Liên Xô đã bộc lộ nhiều khiếm khuyết so với các nước phương Tây phát triển nhất gồm Mỹ, Nhật và Đức. Vào năm 1984 Bộ trưởng ngoại giao Liên Xô là Eduard Shevardnadze nói với Gorbachov rằng: “Mọi thứ đã trở nên thối rữa. Cần có một sự thay đổi” [123]. Các mâu thuẫn càng ngày càng tích tụ và đến năm 1985 thì Liên Xô cần có một cải cách cơ bản sâu rộng và đó là nguyên nhân để Tổng bí thư Gorbachov tiến hành cải cách cải tổ (perestroika).

Năm 1986, Liên Xô đề ra cải cách mới, tập trung chuyên sâu vào trang bị máy móc mới, tự động hóa bằng rô-bốt, công nghệ tiên tiến máy tính, vi giải quyết và xử lý, tăng cường góp vốn đầu tư cho nông nghiệp và công nghiệp nguồn năng lượng. Hầu hết những nhà quan sát tin rằng tối thiểu một phần của cải cách sẽ có hiệu suất cao, tạo động lực tăng trưởng mới và khắc phục những điểm yếu của nền kinh tế tài chính [ 124 ] Tăng trưởng kinh tế tài chính Liên Xô tiến trình 1986 – 1990 vẫn đạt mức 1,5 % mỗi năm [ 125 ] Tuy nhiên những cải cách về mặt chính trị của Gorbachov lại thất bại, dẫn tới phá vỡ cơ cấu tổ chức nhà nước và sự tan rã của Liên bang Xô Viết .

Cải tổ và tan rã[sửa|sửa mã nguồn]

Năm 1982, Brezhnev qua đời. Hai người kế nhiệm ông cũng không tại vị được lâu. Yuri Andropov lên nắm quyền vào năm 1982 và chết hai năm sau đó. Konstantin Chernenko trở thành Tổng bí thư vào năm 1984 và qua đời chỉ sau đó một năm. Năm 1985 Mikhail Sergeyevich Gorbachev được bầu làm Tổng bí thư mới. Gorbachev và những người cùng chí hướng với ông như Aleksandr Nikolayevich Yakovlev bắt đầu tiến hành chính sách cải tổ (perestroika – Перестройка) và công khai hóa (glasnost – Гласность) để thúc đẩy các tiềm năng chưa được khai thác của xã hội. Cải tổ tìm cách nới lỏng sự kiểm soát tập trung của Đảng và nhà nước trong một số lĩnh vực kinh tế, chính trị, xã hội, tự do hóa ngôn luận, bầu cử cạnh tranh và tiến đến loại bỏ sự can thiệp của các cơ cấu đảng vào kinh tế và một số mặt của đời sống chính trị xã hội. Theo Gorbachev hồi tưởng – trích dẫn bởi Sputnik – “Niềm tin sâu sắc của tôi nằm ở con đường dẫn đến chủ quyền chính trị của các nước cộng hòa, đưa đến sự độc lập kinh tế, giữ gìn bản sắc của họ, cũng như phát triển văn hóa thông qua cải tổ liên bang, chuyển đổi thành một nhà nước liên bang dân chủ, thực chất, hiệu quả, mà các nước cộng hòa được ủy quyền“[126]. Nhưng những nỗ lực cải cách đã không thu được kết quả như mong đợi. Sự tích cực của dân chúng dâng cao nhưng lại đi chệch hướng, khiến khủng hoảng chính trị trở nên sâu sắc: các tổ chức phi chính phủ, các nhóm dân tộc chủ nghĩa xuất hiện ngày càng nhiều và ngày càng có xu hướng chống chính quyền trung ương, đòi ly khai độc lập.

Tốc độ và quy mô của những sự kiện làm những người chủ xướng cải cách không còn trấn áp được tình hình. Nền kinh tế tài chính chưa có chuyển biến đáng kể thì khủng hoảng cục bộ chính trị đã trở nên trầm trọng : những lực lượng ly khai từ từ nắm những vị trí chỉ huy của những nước cộng hòa và ra những công bố về đòi ly khai độc lập. Xung đột sắc tộc trở nên phức tạp có ngã xuống, thậm chí còn có nơi chính quyền sở tại nước cộng hòa thành viên lại xung đột với những nước cộng hòa lân cận. Mâu thuẫn dân tộc bản địa rất lớn trong lòng Liên Xô trước đây được kiềm chế thì nay đã thể hiện và tiến triển không hề trấn áp được. Một khi tình hình hỗn loạn thì những mối liên hệ kinh tế tài chính giữa những vùng miền và những nước cộng hòa cũng bị gián đoạn làm tình hình kinh tế tài chính trở nên sa sút, tình hình xã hội trở nên hỗn loạn. Các đảng viên cộng sản không còn chịu sự trấn áp và không tuân thủ kỷ luật của Đảng, nhiều người quay sang trở thành những lực lượng dân tộc bản địa chủ nghĩa đòi ly khai. Ngay cả cộng hòa Xô viết Nga, nước trụ cột của Liên Xô, cũng ra nghị quyết đặt lao lý nước cộng hòa Xô viết Nga cao hơn hiến pháp Liên Xô, quyền lực tối cao của nhà nước TW Liên Xô từ từ bị tan rã .

Trong bối cảnh đó, nội bộ Đảng Cộng sản Liên Xô lại dần bị khống chế bởi những nhân vật do Gorbachev bổ nhiệm. Tháng 4/1989, Gorbachev kêu gọi các ủy viên Trung ương Đảng Cộng sản Liên Xô tuổi đã cao hãy nghỉ hưu. 115 ủy viên Ban Chấp hành Trung ương Đảng đã tự viết đơn xin nghỉ hưu vì tin rằng đất nước sẽ phát triển hơn với đội ngũ được trẻ hóa. Đây chính là sai lầm của những người cộng sản trung thành với các nguyên tắc Marx-Lenin trong Đảng Cộng sản Liên Xô. Chỉ trong ba năm 1987-1989, đã có 8 ủy viên Bộ Chính trị và Ban Bí thư Trung ương Đảng, hơn 20 bộ trưởng, 92,5% trong 150 bí thư tỉnh ủy đã bị cách chức hoặc thay thế; khoảng 50% cán bộ cơ quan chiến lược trong quân đội, hơn 100 cán bộ chính trị cấp chiến dịch – chiến lược và 30% tướng lĩnh bị cách chức hoặc loại khỏi quân đội với lý do “tư tưởng bảo thủ, không ủng hộ cải tổ”, thay thế họ là những phần tử “cấp tiến”[127] Sức kháng cự của những Đảng viên trung thành dần suy yếu và cuối cùng đã tê liệt.

Năm 1988, Gorbachev cử Vadim Bakatin làm Bộ trưởng Bộ Nội vụ ( MVD ). Bakatin đã làm tê liệt Lực lượng Cảnh sát Liên Xô khi biệt phái nhiều sĩ quan sang những cơ quan, tổ chức triển khai khác và xóa bỏ mạng lưới đặc tình của lực lượng này. Sau đó, Bakatin đã hủy bỏ chính MVD, khi cho tách lực lượng này thành 15 cơ quan riêng không liên quan gì đến nhau cho những nước Cộng hòa tự trị. Như vậy, về cơ bản Bakatin đã xóa khỏi lực lượng công an của Nhà nước TW Liên Xô .
Lính Liên Xô đứng gác bức tường Berlin năm 1989

Những nhân vật ủng hộ Gorbachev cũng được bổ nhiệm tại các cơ quan truyền thông, báo chí, tuyên truyền lớn của Liên Xô. Tháng 7/1985, Gorbachev bổ nhiệm A. Yakovlev làm Trưởng ban Tuyên truyền Trung ương Đảng Cộng sản Liên Xô. Yakovlev có sự thù hận đặc biệt đối với Cách mạng Tháng Mười và luôn muốn phủ định chủ nghĩa cộng sản tại Liên Xô. Từ 1986 đến 1988, một loạt cán bộ chủ chốt của các tờ báo lớn tại Liên Xô được Yakovlev thay thế bởi những người có tư tưởng giống như Yakovlev, mặt trận báo chí của Đảng Cộng sản Liên Xô dần bị “đánh chiếm”. Từ đó, báo chí Liên Xô liên tục gây khuynh đảo dư luận khi ngấm ngầm (rồi sau đó công khai) viết bài chỉ trích lịch sử cách mạng, xét lại lịch sử, trong khi lại tán dương phương Tây. Ảnh hưởng từ báo chí, tư tưởng Đảng viên và nhân dân Liên Xô trở nên dao động dữ dội, ngày càng có nhiều người bi quan về đất nước trong khi lại ảo tưởng về “thiên đường giàu có” ở phương Tây[128] Được sự che đỡ của Yakovlev, truyền thông Liên Xô cũng bắt đầu khai thác các mặt trái về kinh tế xã hội, gồm điều kiện nhà ở xuống cấp, nạn nghiện rượu, sử dụng ma tuý, ô nhiễm, các nhà máy từ thời Stalin đã quá cũ kỹ và tình trạng tham nhũng trong bộ máy Nhà nước, những sai lầm của chính phủ Liên Xô dưới thời Stalin, đây vốn là những điều mà truyền thông chính thức đã cố tình bỏ qua. Hơn nữa, cuộc chiến tranh đang diễn ra tại Afghanistan và việc xử lý kém trong thảm hoạ Chernobyl năm 1986, càng làm xấu đi hình ảnh của chính phủ Xô viết ở thời điểm sự bất mãn đang gia tăng.

Gorbachev cũng khuyến khích tăng nhanh sự tiếp xúc giữa công dân Liên Xô và quốc tế phương Tây, đặc biệt quan trọng là với Hoa Kỳ. Hạn chế về du lịch, việc kinh doanh thương mại và giao lưu văn hoá với quốc tế được thả lỏng. Chính sách này đã góp thêm phần làm cho chủ nghĩa tư bản và chủ nghĩa cá thể kiểu phương Tây tràn vào Liên Xô thuận tiện, khiến nhiều người dân Liên Xô bị giao động về tư tưởng, ngày càng mất niềm tin vào chủ nghĩa xã hội cũng như Đảng và chính phủ nước nhà Liên Xô. Hàng hóa phương Tây dần được người dân yêu thích hơn là sản phẩm & hàng hóa ở trong nước, khiến cho những ngành công nghiệp nhẹ đặc biệt quan trọng là công nghiệp sản xuất hàng tiêu dùng của Liên Xô gặp nhiều khó khăn vất vả [ 129 ] Lối sống phương Tây được gia nhập ồ ạt trải qua phim ảnh, sách báo … đã gây ảnh hưởng tác động ngày càng thâm thúy về tư tưởng, đặc biệt quan trọng là trong giới trẻ. Chúng đã khiến tâm ý sùng bái phương Tây ngày càng ngày càng tăng, làm suy yếu lý tưởng chính trị và niềm tin phấn đấu vì tập thể của dân cư, đồng thời kích động tư tưởng chống lại Đảng và nhà nước Xô viết. [ 130 ] .

Trong giáo dục, môn triết học Marxist bị báo chí chế nhạo và năm 1989, chính phủ Liên Xô ra lệnh bãi bỏ môn học Chủ nghĩa Marx – Lenin trong trường đại học. Năm 1994, nhà văn Yuri Boldarev khi nhìn lại sự biến chất của báo chí, truyền thông Liên Xô trong thời kỳ này đã nói: “Trong sáu năm, báo chí Liên Xô đã thực hiện được mục tiêu mà quân đội Đức Quốc xã với hàng triệu quân tinh nhuệ nhất cũng không thể thực hiện được khi xâm lược nước ta, đó là đánh đổ Nhà nước Liên Xô. Quân đội Đức có thiết bị kỹ thuật hàng đầu nhưng thiếu một thứ, đó là hàng triệu ấn phẩm mang vi khuẩn hủy diệt tư tưởng của nhân dân Liên Xô”[131].

Tại Hội nghị toàn nước lần thứ 19 của Đảng Cộng sản Liên Xô ( từ 28/6 đến 1/7/1988 ), Gorbachev đã giải tán 23 ủy ban thường trực Trung ương Đảng, như vậy là gần như xóa bỏ vai trò chỉ huy của Đảng Cộng sản Liên Xô. Tháng 7/1990, Gorbachev công khai minh bạch phê phán nguyên tắc tập trung chuyên sâu dân chủ, điều lệ Đảng chính thức xóa bỏ nguyên tắc quan trọng nhất của Đảng mà Vladimir Ilyich Lenin đã lập ra [ 128 ] .Bất bình trước những chủ trương của Gorbachev, ngày 19 tháng 8 năm 1991, 1 số ít nhà chỉ huy theo đường lối cứng rắn ( quản trị Quốc hội Lukyanov, quản trị KGB Kryuchkov, Phó Tổng bí thư Yanaev, Thủ tướng Pavlov ) thực thi thay máu chính quyền với tiềm năng chấm hết sự hỗn loạn do Gorbachev gây ra, bảo toàn sự thống nhất của Liên bang Xô viết, lập Uỷ ban nhà nước về thực trạng khẩn cấp, đưa quân đội vào Thành Phố Hà Nội Moskva để phế bỏ chức vụ của Gorbachev. Thế nhưng phe thay máu chính quyền đã thất bại khi không hề giành được sự ủng hộ của quần chúng. Người dân Moscow đã tập trung chuyên sâu gần Tòa nhà Quốc hội Liên bang Nga để bày tỏ sự ủng hộ cho Yeltsin và Gorbachev, họ cùng nhau xây những chướng ngại vật xung quanh Tòa nhà Quốc hội để chặn xe tăng của phe thay máu chính quyền. [ 132 ]. Phe thay máu chính quyền đã cố gắng nỗ lực bắt giữ Yeltsin nhưng thất bại, và chính Yeltsin đã kêu gọi người dân tham gia chống lại cuộc thay máu chính quyền. Một đơn vị chức năng xe tăng rời bỏ hàng ngũ quân thay máu chính quyền đến bảo vệ tòa nhà QH. Hơn 200.000 người dân ở thành phố Leningrad đã tổ chức triển khai tuần hành để phản đối cuộc thay máu chính quyền [ 133 ]

Chủ tịch Hội đồng Bộ trưởng Liên Xô Nikolai Ryzhkov nhận xét rằng các thành viên Ủy ban khẩn cấp đã lập kế hoạch một cách thiếu nghiêm túc: “Tất cả những chuyện đó, có cái gì đó giống như trò chơi của trẻ thơ vậy. Không nghiêm túc… nếu như những người đó suy nghĩ một cách nghiêm túc thì họ đã không hành động như vậy. Họ đưa xe tăng vào, mọi người chắc còn nhớ rất rõ cảnh các cô gái ngồi trên đùi các anh lính tăng và trên tháp pháo. Như thế là thế nào? Tất cả những cái đó thật là gàn dở. Tôi biết là cùng thời gian ấy Elsin đang ở Kazakhstan và đã uống ở đấy kha khá… Nhưng những người ở đấy (dân Kazakhstan) là những con người thông minh và tìm cách đuổi khéo… Như vậy là ông ta đã bay tới (Matxcova), đi đến nhà nghỉ ngoại ô, thế thì bắt ông ta đi, ai ngăn cản anh làm việc đó? Cả một nhóm KGB ngồi trong bụi cây và nhìn Elsin ngất ngưởng đi về nhà ngủ.“.[134] Sau 3 ngày, ngày 21 tháng 8 năm 1991, đại đa số quân đội được gửi tới Moskva công khai đứng về phía những người phản đối cuộc đảo chính, ủng hộ Yeltsin, như vậy cuộc đảo chính đã hoàn toàn thất bại. Những người cầm đầu cuộc đảo chính bị bắt giữ. Cuộc đảo chính không đạt được mục tiêu mà càng làm tăng thêm mâu thuẫn giữa các nước cộng hòa thành viên và các nhà nước trung ương.

Elsin ( người vẫy cờ ) chỉ huy cuộc tuần hành của người dân Moscow chống lại cuộc thay máu chính quyền của Ủy ban khẩn cấp

Sau đảo chính, ngày 24/8/1991, Gorbachev tự ý tuyên bố giải tán Ban Chấp hành Trung ương Đảng và từ chức Tổng bí thư và tự phong mình là “Tổng thống Liên Xô”. Ngày 29/8/1991, Gorbachev ra lệnh giải thể các cơ quan chính trị, chấm dứt các hoạt động Đảng trong quân đội. Hồng quân Liên Xô, thành trì quan trọng nhất bảo vệ nhà nước Xô Viết và Đảng Cộng sản Liên Xô, dù có lực lượng hùng mạnh nhưng đã hoàn toàn bị Gorbachev vô hiệu hóa do không còn công tác chỉ huy chính trị[128].

Không còn phải quan ngại sự chống trả của Hồng quân Liên Xô, tổng thống Cộng hòa Xô viết Nga là Boris Yeltsin ra sắc lệnh quốc hữu hóa toàn bộ những gia tài, trụ sở của Đảng Cộng sản Liên Xô ở Nga. Yeltsin cũng ra sắc lệnh cấm toàn bộ những hoạt động giải trí của Đảng Cộng sản Liên Xô ở Nga ( dù bản thân ông ta cũng từng là đảng viên Đảng Cộng sản Liên Xô ). Đầu năm 1991, cơ quan chính phủ 6 nước cộng hòa thành viên nhỏ ( gồm Armenia, Estonia, Georgia, Latvia, Lithuania, và Moldova ), chiếm 3,5 % dân số Liên Xô, công bố tẩy chay và không tổ chức triển khai cuộc trưng cầu dân ý về việc duy trì Liên Xô ( tuy nhiên những điểm bỏ phiếu vẫn được cơ quan chính phủ Trung ương tổ chức triển khai, cử tri tại những nước này không bị cấm đi bầu cử nếu muốn và phiếu của họ vẫn được tính, ví dụ như Moldova vẫn có 841.507 cử tri đi bầu và 98,7 % ủng hộ duy trì Liên Xô [ 135 ] ) Sau cuộc thay máu chính quyền, ngày 24/8/1991, Gorbachev tự ý công bố giải tán Ban Chấp hành Trung ương Đảng, chính phủ nước nhà Liên Xô về cơ bản đã tan vỡ từ cuối tháng 8/1991. Tâm lý người dân Liên Xô và những nước cộng hòa thành viên bị khủng hoảng cục bộ kinh hoàng khi mạng lưới hệ thống chính trị đầu não của quốc gia đã không còn sống sót. Ngay lập tức trong ngày hôm đó, Xô viết tối cao Ukraine công bố độc lập, đổi tên thành Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Xô viết Ukraine. Trong cuộc trưng cầu dân ý tại Ukraine vào đầu tháng 12 năm 1991 với câu hỏi ” Bạn có ủng hộ Đạo luật Tuyên ngôn Độc lập của Ukraine không ? “, 92.3 % cử tri đã bỏ phiếu ủng hộ độc lập ( tác dụng này trọn vẹn trái ngược với tác dụng của cuộc trưng cầu dân ý được tổ chức triển khai vào tháng 3 năm đó khi đa phần cử tri vẫn ủng hộ duy trì tư cách của Ukraine là một nước cộng hòa thành viên thuộc Liên Xô ) [ 136 ] Một số nước thành viên khác cũng tổ chức triển khai những cuộc trưng cầu dân ý về việc ly khai, tác dụng là hầu hết đều ủng hộ độc lập và tách khỏi Liên Xô ( ở Estonia tỉ lệ ủng hộ độc lập là 78,4 %, ở Litva là 93 %, ở Georgia là 99,5 %, ở Latvia là 74,9 %, ở Armenia là 99,5 % ) [ 136 ] Liên Xô được xây dựng dựa trên sự đoàn kết những nước cộng hòa thành viên có chung ý thức hệ là chủ nghĩa cộng sản, khi ý thức hệ này bị chỉ huy những nước cộng hòa thành viên từ bỏ thì Liên Xô cũng tan rã .Đến tháng 10, do khủng hoảng cục bộ chính trị và việc cơ quan chính phủ TW bị giải thể, kinh tế tài chính quốc gia không còn được điều phối và lâm vào đình đốn. Lương thực thực phẩm khan hiếm trên diện rộng, nhiều nông dân phủ nhận giao dịch thanh toán bằng tiền rúp Liên Xô, trong khi tỉ lệ lạm phát kinh tế đã lên tới hơn 300 %, những xí nghiệp sản xuất giờ đây không còn đủ năng lực để trả lương cho công nhân, nguồn nguyên vật liệu dự trữ ở một số ít nơi thì chỉ cung ứng 50-80 % nhu yếu cho mùa đông đang đến. Ước tính kinh tế tài chính Liên Xô đã sụt giảm 20 % do cuộc khủng hoảng cục bộ chính trị năm 1991. Tổng thống Gorbachev lôi kéo sự tương hỗ từ những nước phương Tây nhưng bị khước từ [ 137 ]. Các tổ chức triển khai kinh tế tài chính – kinh tế tài chính toàn thế giới như IMF và WB cũng công bố rằng nền kinh tế tài chính của Liên Xô hiện đã tê liệt và mọi sự giúp sức của họ vào thời gian này là vô ích. nhà nước Liên Xô đã buộc phải nhận viện trợ lương thực và thuốc men từ Ấn Độ – một nước còn kém tăng trưởng [ 138 ] .

Ngày 8 tháng 12 tại Minsk, thủ đô của Belarus, lãnh đạo ba nước cộng hòa Nga, Belarus và Ukraina ra tuyên bố ký thỏa thuận thành lập Cộng đồng các quốc gia độc lập (SNG – Содружество Независимых Государств), chấm dứt sự tồn tại của Liên bang Cộng hòa Xã hội Chủ nghĩa Xô viết. Ngày 21 tháng 12 tại Alma Alta, thủ đô của Kazakhstan, tất cả các nước cộng hòa trừ ba nước vùng biển Baltic ký tuyên ngôn tôn trọng các tôn chỉ và mục đích của thỏa thuận thành lập Cộng đồng các quốc gia độc lập. Trong lá thư ngày 24 tháng 12 năm 1991, Boris Yeltsin, Tổng thống Liên bang Nga, thông báo cho Tổng thư ký Liên Hợp Quốc rằng vị trí của Liên Xô trong Hội đồng Bảo an và tất cả các cơ quan Liên hợp quốc khác sẽ được Liên bang Nga kế tục.

Vào thời gian 19 giờ 32 phút ngày 25 tháng 12 năm 1991, lá cờ của Liên Xô trên nóc điện Kremlin bị hạ xuống và thay bằng lá cờ của Liên Bang Nga, tiếng chuông của tháp Đấng cứu thế vang lên, lưu lại sự kiện Liên bang Xô Viết chính thức chấm hết sống sót. Khi Liên bang Xô-viết tan rã, tương ứng với Công ước Viên năm 1983, phân định tỷ suất chủ quyền lãnh thổ của từng vương quốc trên cơ sở nghiên cứu và phân tích góp phần và phần của những nước Cộng hòa được phân loại như sau : Nga có 61,34 %, Ukraina – 16,37 %, Belarus – 4,13 %, Kazakhstan – 3,86 %, Uzbekistan – 3,27 %, Gruzia – 1,62 %, tiếp theo ít dần đến Estonia với 0,62 %. Sau này, 1 số ít cựu vương quốc cộng hòa Xô viết vẫn giữ quan hệ thân thiện với Nga và đã xây dựng những tổ chức triển khai đa phương như CIS, Cộng đồng kinh tế tài chính Á Âu, Liên bang vương quốc ( Union State ), Eurasian Customs Union và Eurasian Economic Union để nâng cao kinh tế tài chính và hợp tác bảo mật an ninh .

Ngày 17/3/1991, tại Liên Xô đã có một cuộc trưng cầu dân ý toàn Liên bang về việc có duy trì Liên bang Xô Viết nữa hay không. Tổng cộng 148.574.606 cử tri tại các nước cộng hòa thành viên đã tham gia bỏ phiếu, với kết quả là 113.512.812 phiếu (76%) ủng hộ duy trì Liên Bang Xô Viết. Tại hai nước cộng hòa lớn nhất là Nga và Ukraine, chiếm 70% dân số của Liên Xô, đa số cử tri vẫn ủng hộ duy trì Liên bang. Như vậy, phần lớn người dân Liên Xô vẫn muốn đất nước tồn tại. Nikolai Ivanovich Ryzkov, nguyên Thủ tướng Liên Xô từ năm 1985 đến 1991 cho rằng: “Sự tan rã của Liên Xô không bắt nguồn từ ý nguyện của đa số nhân dân, mà thực chất nó là quyết định của giới lãnh đạo cấp cao Liên Xô: thay vì cải cách mô hình kinh tế thì những nhà lãnh đạo này đã quay sang đập phá hệ thống chính trị, làm suy yếu bộ máy Nhà nước, rồi chính họ tự ý ra quyết định giải tán Nhà nước Liên Xô (dù điều này trái với kết quả trưng cầu dân ý trước đó chỉ vài tháng)“[134]

Theo báo Quân đội nhân dân:”Từ khi dựng nước, Liên Xô đã trải qua rất nhiều khó khăn thử thách và đã vượt qua tất cả: Năm 1917, 35 vạn đảng viên Bolshevik đã lãnh đạo giai cấp công nhân Nga lật đổ ách thống trị của Sa hoàng, cùng nhân dân đánh bại sự can thiệp vũ trang của 14 nước phương Tây để bảo vệ thành công cách mạng. Năm 1941, 5.540.000 đảng viên đã cùng nhân dân chiến thắng quân đội phát xít Đức trong cuộc chiến tranh Vệ quốc vĩ đại, rồi sau đó lãnh đạo công cuộc xây dựng Liên Xô trở thành siêu cường thế giới. Vậy nhưng, năm 1991, Liên Xô lại sụp đổ, không phải do quân đội kẻ thù tấn công, cũng không phải do kinh tế hay khoa học kỹ thuật yếu kém, mà chính là vì các quan chức cấp cao bên trong nội bộ Đảng và Nhà nước Liên Xô“[128].

Nguyên nhân sự tan rã Liên Xô được nghiên cứu rất nhiều. Tại Trung Quốc, quốc gia có hệ thống chính trị có nhiều điểm chung với Liên Xô, có lãnh thổ rộng lớn, đa sắc tộc, nhiều ngôn ngữ như Liên Xô và cũng khao khát vươn lên vị trí siêu cường, vấn đề này càng được quan tâm. Năm 2000, Viện Khoa học xã hội Trung Quốc xác lập việc nghiên cứu nguyên nhân Liên Xô tan rã là đề tài cấp quốc gia. Năm 2006, bộ phim tài liệu 8 tập, dài tổng cộng 5 giờ dựa trên đề tài này được phát hành, rút ra những cảnh báo sâu sắc. Ủy ban Kiểm tra kỷ luật Đảng Cộng sản Trung Quốc và Ủy ban Chính pháp Trung ương đã yêu cầu tất cả các đơn vị trực thuộc đều phải xem và nghiền ngẫm[139]. Các nhà nghiên cứu Trung Quốc kết luận rằng: Cùng với việc cảnh giác trước “sức mạnh cứng” thì còn phải song song ngăn chặn “sức mạnh mềm” từ các nước phương Tây nhằm làm phân hóa nội bộ Trung Quốc, ngăn chặn sự suy thoái tư tưởng trong nội bộ Đảng, đề phòng các phương thức mới như chiến tranh tiền tệ, thao túng văn hóa, tổ chức phi chính phủ thâm nhập… Mục tiêu là tránh để Trung Quốc lặp lại bi kịch của Liên Xô[140] Chủ tịch Đặng Tiểu Bình từng nói: Trung Quốc phải biết lấy bài học Liên Xô làm tấm gương soi, biến việc xấu thành việc tốt, vĩnh viễn không quên tổ tông, tổ tông đó chính là chủ nghĩa Marx[141], “chúng ta nói đường lối cơ bản của Đảng phải ổn định suốt 100 năm, muốn nước nhà yên ổn lâu dài, cái thực sự liên quan đến đại cục chính là việc này… chỉ cần có một Bộ Chính trị tốt thì cái loạn nào xuất hiện cũng ngăn chặn được”[142]

Có nhiều nguyên do dẫn tới sự sụp đổ của Liên Xô, gồm có cả nguyên do khách quan lẫn chủ quan :

• Đường lối cải cách sai lầm: Những cải cách của Gorbachev đã đẩy nhanh sự sụp đổ của Liên Xô hơn là cứu vãn tình hình[143]. Những cải cách nới lỏng quyền kiểm soát đối với người dân và cải cách chính trị và kinh tế lại khiến chính phủ Liên Xô trở nên ngày một yếu đuối và dễ bị tổn thương do họ không còn quyền lực mạnh mẽ như trước đây. Nhiều người Liên Xô đã sử dụng quyền hạn mới của mình để tổ chức phê phán chính phủ và vào năm 1991, những người này đã thành công trong việc khiến chính quyền Liên Xô tan rã. Nhóm cải cách do Mikhail Sergeyevich Gorbachyov đứng đầu đã mắc những sai lầm mới: biến phản biện xã hội thành một quá trình không kiểm soát được, nhiều khi thành một hoạt động bừa bãi, mang tính vô chính phủ.[144] Không còn bị kiểm soát, các lực lượng chống Xô Viết đã tiến hành những hoạt động “diễn biến hòa bình”, gây mâu thuẫn giữa các sắc tộc của Liên Xô.[145] Các biện pháp bao gồm: bôi nhọ Chủ nghĩa Mác-Lênin, gây mất lòng tin của người dân vào chính quyền bằng các biện pháp chụp mũ, tạo tin đồn giả.[146]
• Diễn biến hòa bình của phương Tây: Chính sách của Gorbachev khiến Nhà nước Liên Xô dần mất đi sự kiểm soát với truyền thông, báo chí và giới lý luận. Xuất hiện rất nhiều bài viết xét lại lịch sử, xét lại chủ nghĩa xã hội, phủ nhận vai trò của Cách mạng Tháng Mười trên báo chí mà không bị ngăn chặn và xử lý. Các “tổ chức phi chính phủ” xuất hiện rất nhiều (hơn 30.000 tổ chức vào năm 1987), trong đó nhiều tổ chức nhận tài trợ nước ngoài, vận động ngầm hoặc công khai truyền bá tư tưởng phủ nhận Nhà nước Liên Xô. Nhiều đơn vị xuất bản, phát thanh, truyền hình được phương Tây tài trợ đã quay sang chỉ trích lịch sử cách mạng, khiến tư tưởng chính trị của Đảng viên và nhân dân Liên Xô trở nên dao động dữ dội, lòng tin vào sự nghiệp cách mạng sụt giảm nghiêm trọng[147]
• Sự tha hóa trong nội bộ Đảng và nhà nước: những năm 1960 và 1970 chứng kiến sự tha hóa của một bộ phận Đảng viên có chức vụ cao trong Đảng Cộng sản. Thời kỳ Lenin và Stalin, kỷ luật Đảng được thi hành nghiêm khắc, tham nhũng bị trừng trị rất nặng nên phần lớn Đảng viên các cấp đều liêm chính. Từ thời Khrushchev, do kỷ luật đảng bị buông lỏng nên một phận đảng viên trở nên tha hóa, họ không còn sợ bị xử phạt nghiêm khắc nên đã tham nhũng để sống xa hoa, gây ra sự bất bình cho người dân Liên Xô. Trong thế hệ trẻ có nhiều người không còn cảm tình với Đảng khi thấy có những đảng viên biến chất, không còn tư cách mẫu mực như dưới thời cha mẹ của họ. Khi Liên Xô rơi vào khủng hoảng trong những năm 1980, những người trẻ tuổi này không muốn đứng lên bảo vệ một nhà nước mà họ không có cảm tình. Ngay cả bộ phận Đảng viên tha hóa này cũng muốn phá bỏ Liên Xô, gạt bỏ những Đảng viên trung kiên và sự ràng buộc của điều lệ Đảng để họ có thể trục lợi được nhiều hơn. Trước khi Đảng Cộng sản Liên Xô sụp đổ không lâu đã có một cuộc điều tra xã hội học với câu hỏi: “Đảng Cộng sản Liên Xô đại diện cho ai?”. Kết quả là, số người cho rằng Đảng Cộng sản Liên Xô đại diện cho nhân dân chiếm 7%, đại diện cho công nhân chiếm 4%, đại diện cho toàn thể đảng viên chiếm 11%. Trong khi đó, có tới 85% số người được hỏi cho rằng: Đảng Cộng sản Liên Xô đại diện cho quan chức, cán bộ và nhân viên nhà nước”. Theo ông Tạ Ngọc Tấn, nhiều phần tử cơ hội, phẩm chất đạo đức kém đã xâm nhập vào hàng ngũ Đảng viên, dùng mưu mẹo vụ lợi để thăng tiến, những Đảng viên thực sự tài năng và đạo đức thì lại bị cản trở phát triển. Goóc-ba-chốp là một nhân vật đặc trưng cho điều đó, khi ông ta lên tới vị trí Tổng Bí thư thì đã quay sang phản bội chế độ.[148]
• Sức ép từ chiến tranh kinh tế của Phương Tây: Sự lãnh đạo của Ronald Reagan đã dẫn đến sự gia tăng lớn trong chi tiêu quân sự của Mỹ, cũng như nghiên cứu và phát triển nhiều vũ khí mới và tốt hơn. Điều này khiến cho Liên Xô cũng phải gia tăng chi tiêu của họ dành cho quốc phòng trong bối cảnh nền kinh tế đang dần rơi vào tình trạng trì trệ. Hoa Kỳ ủng hộ các phong trào phản kháng ở Đông Âu cùng lực lượng Hồi giáo tại Afghanistan buộc Liên Xô phải đưa quân can thiệp làm tăng chi phí quân sự, đồng thời họ phải tăng viện trợ cho các chính phủ ở đây nhằm duy trì ảnh hưởng tại các nơi này. Reagan không chỉ tấn công Liên Xô bằng chi tiêu quân sự; ông cũng tấn công nền kinh tế của họ. Hoa Kỳ đã phối hợp với Ả Rập Saudi tăng xuất khẩu dầu mỏ sang Châu Âu để đẩy giá dầu xuống và hạn chế sản lượng xuất khẩu của Liên Xô sang phương Tây, bên cạnh đó họ còn hạn chế Liên Xô tiếp cận công nghệ cao của phương Tây[149]. Không có nguồn thu từ dầu mỏ, nền kinh tế Liên Xô bắt đầu lâm vào trì trệ.
• Các sự kiện trong nước và ngoài nước: cuộc chiến tại Afghanistan của Liên Xô cũng là một yếu tố quan trọng dẫn tới sự sụp đổ của Liên Xô[150]. Hồng quân Liên Xô, đội quân từng đánh bại phát xít Đức trong Thế chiến II, từng dập tắt thành công các cuộc bạo động tại Hungary và Tiệp Khắc, đã sa lầy trong cuộc chiến khốc liệt tại đây. Có tới một triệu binh lính Liên Xô đã tham gia cuộc chiến, với khoảng 14.000 người đã thiệt mạng và hàng ngàn người khác bị thương, đồng thời đã khiến ngân sách Liên Xô hao tổn nhiều cho cuộc chiến này. Đến năm 1986, vụ tai nạn hạt nhân Chernobyl xảy ra cũng khiến Liên Xô bị tổn thất nặng về kinh tế.
• Chính sách kinh tế cứng nhắc: Nền kinh tế của Liên Xô tập trung quá nhiều vào công nghiệp nặng và công nghiệp quân sự, mà không chú trọng phát triển công nghiệp nhẹ sản xuất hàng tiêu dùng. Điều này đã dẫn đến sự thiếu hụt hàng hóa tiêu dùng, điều kiện để duy trì mức sống cao. Trong những năm 1960-1970, kinh tế tăng trưởng nhanh, sức mua của người dân Liên Xô tăng mạnh, nhưng công nghiệp nhẹ không tăng đủ nhanh, nên đến thập niên 1980 các mặt hàng tiêu dùng như quần áo hay giày dép bị thiếu nguồn cung, nhiều công dân của Liên Xô có tiền nhưng lại không có hàng để mua. Sự thiếu hụt đã dấy lên những nghi ngờ về tính ưu việt của hệ thống Xô viết, khiến cho nhiều người mất niềm tin vào chính phủ và hi vọng về một sự thay đổi về hệ thống chính trị.
• Chủ nghĩa dân tộc và phong trào ly khai: Năm 1989, phong trào dân tộc chủ nghĩa ở Đông Âu đã mang lại sự thay đổi chế độ ở Ba Lan và phong trào này nhanh chóng lan sang Tiệp Khắc, Nam Tư và các nhà nước vệ tinh của Liên Xô ở Đông Âu. Điều này đã thúc đẩy các phong trào ly khai ở nhiều nước Cộng hòa thuộc Liên Xô, đặc biệt là ở Ukraina, Belarus và các nước vùng Baltic. Khi các nước Cộng hòa Xô viết này tuyên bố độc lập và tách khỏi Liên Xô, quyền lực của nhà nước trung ương bị suy yếu nghiêm trọng và đến năm 1991, Liên Xô bị giải thể.

Ngày 17/3/1991, tại Liên Xô đã có một cuộc trưng cầu dân ý toàn Liên bang về việc có nên duy trì Liên bang Xô Viết nữa hay không. Trong số 148.574.606 cử tri tham gia bỏ phiếu, đã có 113.512.812 phiếu (76%) ủng hộ duy trì Liên Bang Xô Viết. Như vậy, ý nguyện của phần lớn người dân Liên Xô là vẫn muốn đất nước tồn tại. Nguyên nhân sự tan rã của Liên Xô không bắt nguồn từ ý nguyện của đa số nhân dân, mà thực chất đó là hậu quả do giới lãnh đạo cấp cao Liên Xô tự gây nên: họ đã tự phá hủy hệ thống chính trị, làm suy yếu bộ máy Nhà nước, rồi sau đó tự ý ra quyết định giải tán Nhà nước Liên Xô (dù điều này trái với kết quả trưng cầu dân ý trước đó chỉ vài tháng).[134]

Tháng 5/1993, Gorbachev thăm Pháp đã trả lời phỏng vấn báo “Le Figaro” về khả năng “hỗ trợ bên ngoài” trong việc xóa bỏ chủ nghĩa cộng sản tại Liên Xô, Gorbachev lần đầu tiên công nhận rằng trong cuộc gặp với Tổng thống Mỹ Ronald Reagan tại Reykjavik, ông đã “trao Liên Xô vào tay Mỹ” (trong hồi ký của mình, Reagan nói rằng ông ta đã bị sốc vì vui mừng khi biết một bộ phận trong giới chính trị cấp cao Liên Xô lại có tư tưởng chống Cộng). Sau này, năm 1999, tại trường đại học Mỹ ở Thổ Nhĩ Kỳ, Gorbachev tự thú nhận: “Mục tiêu của toàn bộ đời tôi là tiêu diệt chủ nghĩa cộng sản. Chính vì để đạt được mục tiêu này tôi đã sử dụng địa vị của mình trong Đảng và trong Nhà nước… Và để đạt được nó, tôi đã phải thay đổi toàn bộ Ban lãnh đạo Đảng cộng sản Liên Xô và Xô viết Tối cao cũng như Ban lãnh đạo ở tất cả các nước Cộng hoà. Tôi đã tìm kiếm những người ủng hộ để hiện thực hoá mục tiêu đó, trong số này đặc biệt có A. Yakovlev, Shevardnadze…“[151].

Tuy nhiên, một số người khác cho rằng Gorbachev là một chính khách yếu kém nên các chính sách của ông ta mới dẫn tới sự tan rã của Liên Xô. Nikolai Ryzhkov nhận xét “Nhưng dù không kính trọng Gorbachev, tôi vẫn phải nói lại là ông ta không muốn làm tan rã đất nước, không muốn. Chỉ đơn giản là bằng những hành động ngu ngốc của mình, ông ta đã đưa đất nước đến thảm cảnh đó… Sai lầm của Gorbachev là: bao giờ cũng bắt đầu từ kinh tế, không quan tâm gì đến vấn đề Đảng và Nhà nước.“. Còn Lý Quang Diệu cho rằng “Cái ngày ông Gorbachev nói với quần chúng tại Moskva: không việc gì phải sợ KGB, tôi đã hít một hơi thật sâu. Tôi nghĩ con người này là một thiên tài thật sự… Cho tới khi tôi gặp ông ấy và tôi thấy ông ấy hoàn toàn lúng túng trước những gì đang xảy ra quanh mình. Ông ấy đã nhảy xuống phần rất sâu của bể nước mà không hề biết cách bơi.“. Lý Quang Diệu nhận xét Gorbachev kém xa Đặng Tiểu Bình, người đã cải cách dần dần mà không hề làm Trung Quốc tan rã.[152] Đến năm 2016, trả lời phỏng vấn của đài BBC, Gorbachev cho rằng “Những gì xảy ra cho Liên Xô là tấn kịch đời tôi. Và là tấn bi kịch cho mọi người sống ở Liên Xô“. Ông cho rằng các các lãnh đạo Cộng hòa Xô viết Nga, Belorussia và Ukraina, những người đã ký văn bản giải thể Liên Xô đã “Phản bội ngay sau lưng tôi… Họ đốt cả ngôi nhà chỉ để châm điếu thuốc. Chỉ để có quyền lực… Họ không thể làm thông qua biện pháp dân chủ (vì trưng cầu dân ý cho thấy 76% cử tri vẫn ủng hộ duy trì Liên Xô). Thế là họ phạm tội. Đó là đảo chính.” và quyết định từ chức Tổng thống Liên Xô là vì “Chúng tôi đang đi tới nội chiến và tôi muốn tránh nó. Tôi không thể để điều đó xảy ra chỉ để bám níu quyền lực. Từ chức là thắng lợi của tôi.“.[153]

Theo Leon Aron, việc Liên Xô tan rã là một điều rất bất ngờ, ngay cả với đa số nhà nghiên cứu về Liên Xô thời kỳ ấy. “Nhiều người cho rằng Liên Xô tan rã là do tình trạng kinh tế yếu kém, nhưng sự thực không phải như vậy”. Vào năm 1985, Liên Xô vẫn có nguồn lực kinh tế, khoa học và nhân sự rất mạnh mẽ. Tình trạng thiếu hụt hàng tiêu dùng có diễn ra, điều kiện sống của người dân Liên Xô thấp hơn so với hầu hết các nước Đông Âu và chắc chắn không bằng so với các nước phát triển ở Phương Tây, nhưng vẫn ổn định và tốt hơn nhiều các nước đang phát triển, và Liên Xô đã từng trải qua nhiều giai đoạn gian khó hơn nhiều mà vẫn vượt qua được. Từ năm 1981 đến năm 1990, mức tăng trưởng GDP của Liên Xô, mặc dù có chậm lại, nhưng vẫn đạt 1,9% một năm, tốc độ này không chậm hơn so với nhiều nước phát triển cùng thời kỳ. Thâm hụt ngân sách vẫn ở dưới mức 9% GDP cho đến hết năm 1989, tỷ lệ mà hầu hết các nhà kinh tế cho là hoàn toàn có thể khắc phục được. Mức thu nhập của người dân Xô viết vẫn tiếp tục gia tăng trong 5 năm 1985-1990, ở mức độ trung bình trên 7% mỗi năm. Chi phí cho cuộc chiến ở Afganistan là khoảng 4 – 5 tỷ đôla (thời giá năm 1985), không đáng kể khi so với GDP của Liên Xô[154]. Nguyên nhân cốt lõi của việc Liên Xô tan rã, theo Leon Aron, chính là từ trên xuống: những chính sách phá vỡ nguyên tắc Xô Viết, vừa liều lĩnh lại vừa bạc nhược của Gorbachev; sự chia rẽ nhân tâm được kích động bởi những bài viết của các nhà văn, nhà báo chống Nhà nước Liên Xô mà không bị ngăn chặn..

Sau này, Tổng thống Nga Vladimir Putin cho biết ông phản đối sự tan rã của Liên Xô. Ông cho rằng lẽ ra Liên bang Xô Viết đã không bị sụp đổ, nếu như Đảng Cộng sản Liên Xô tiến hành cải cách đúng hướng và không “thả cửa” cho những tư tưởng phá hoại đất nước của giới báo chí biến chất cũng như các phần tử cơ hội trong nội bộ Đảng.[155]. Mặc dù vậy, bản thân Putin không có ý định đưa mô hình Nhà nước Liên Xô quay trở lại nước Nga bởi nó không phù hợp với bối cảnh hiện nay “Bất cứ ai không cảm thấy tiếc nuối vì sự sụp đổ của Liên Xô là kẻ không có trái tim. Bất cứ ai muốn khôi phục nó thì là kẻ không có não“[156]. Khi nhận được câu hỏi về sự kiện nào trong lịch sử Nga mà ông muốn thay đổi nhất, Tổng thống Putin đáp ngắn gọn rằng: “Sự sụp đổ của Liên bang Xô Viết”[157].

Hậu quả sau khi tan rã[sửa|sửa mã nguồn]

Sau khi Liên Xô tan rã, lớp Đảng viên trung thành với chủ nghĩa cộng sản trong Đảng Cộng sản Liên Xô vừa căm phẫn cực độ, vừa bất lực. Tổng Tham mưu trưởng quân đội, Anh hùng Liên Xô, nguyên soái Sergei Fyodorovich Akhromeev đã tự sát bằng khẩu súng ngắn từng theo ông suốt cuộc đời. Trong bức thư tuyệt mệnh, ông để lại sự phẫn nộ và than thở: “Tất cả những gì tôi phấn đấu cho Đảng đều đã tiêu tan… Tôi không thể sống khi tổ quốc của tôi bị hủy hoại và mọi thứ mà tôi coi là ý nghĩa nhất trong cuộc đời mình bị phá hủy”[158].

Ngược lại, bộ phận cựu Đảng viên chống chủ nghĩa cộng sản nay đã đạt được mục đích. Họ giành rất nhiều đặc quyền đặc lợi trong chính phủ mới: 75% số quan chức bên cạnh tân tổng thống, 57,1% cán bộ trong những chính đảng mới và 73,4% quan chức của chính phủ mới ở Nga là cựu Đảng viên. Họ lợi dụng sự hỗn loạn về thương mại hoá, thị trường hoá để trực tiếp chiếm đoạt tài sản nhà nước thành tài sản riêng.[159]. Sau khi Liên Xô tan rã, theo “liệu pháp sốc” do người Mỹ tư vấn, chính phủ Nga tiến hành cưỡng chế tư hữu hóa trong lĩnh vực kinh tế[134][160]. Hồi thập niên 1980, Chủ tịch Hội đồng Bộ trưởng Liên Xô Nikolai Ryzhkov khi thảo luận về kế hoạch chuyển đổi nền kinh tế Liên Xô sang cơ chế thị trường đã từng cảnh báo “Các đồng chí sẽ phá nát đất nước này mất, nước ta tuyệt đối chưa sẵn sàng (cho những bước đi như vậy)! Các đồng chí hãy tưởng tượng xem, ví dụ suốt cả cuộc đời tôi, có ai đó luôn bảo tôi cần phải làm cái gì và đột nhiên tất cả bỏ hết và và nói: tự xoay xở lấy! Và để mà có thể tự xoay xở được, ít nhất cũng phải mất có 1 đến 2 năm mò mẫm! Chúng ta hãy thực hiện một giai đoạn chuyển đổi nào đó. Cụ thể là trước mắt giao cho các nhà máy 50% công việc bằng các đơn đặt hàng nhà nước, còn 50% còn lại các nhà máy tự tìm đơn đặt hàng. Ít nhất, họ cũng có cái gì để mà làm việc chứ.“[134]. Nền kinh tế – chính trị thời hậu Liên Xô hoàn toàn chưa chuẩn bị gì cho giai đoạn quá độ và “liệu pháp sốc” cuối cùng đem lại vô số hậu quả bi kịch: các công ty quốc doanh bị bán cho tư nhân với mức giá rất rẻ mạt (ví dụ như Zil, hãng sản xuất xe tải rất lớn với 100.000 công nhân, lại được bán với giá chỉ 16 triệu USD). Các trùm tài phiệt nhanh chóng thâu tóm nền kinh tế và lũng đoạn chính trường Nga.[161] Kết quả rất nhanh là đưa đến một nền kinh tế tiêu điều và suy thoái nghiêm trọng. Đất nước nghèo đi nhanh chóng, hệ thống an sinh xã hội suy yếu, xã hội rơi vào hỗn loạn, phạm tội xảy ra tràn lan, phân hóa giàu nghèo tăng mạnh. Hàng chục vạn nhà khoa học và lao động có trình độ cao di cư sang phương Tây[162].

Theo tài liệu của Bộ Nội vụ Nga, lúc đó toàn quốc xuất hiện hơn 8.000 băng nhóm tội phạm có tổ chức cỡ lớn. Trong Thông điệp tình hình đất nước năm 1996, Boris Yeltsin thừa nhận: “Nước Nga hiện nay đã vượt Italia, trở thành vương quốc băng đảng mafia lớn nhất thế giới”. Số vụ giết người tăng nhanh, từ 14.300 vụ (năm 1990) tăng lên 29.800 vụ vào năm 2001. Bình quân cứ 100.000 dân thì có 1000 người phạm tội, tỷ lệ này ở mức cao nhất thế giới[163]. Nạn buôn người để phục vụ cho công nghiệp tình dục và các ngành công nghiệp khác phát triển tại nước Nga sau khi Liên Xô sụp đổ là điều chưa từng có dưới thời Xô Viết[164].

GDP trung bình đầu người của Nga sụt giảm liên tục trong thập niên 1990, tới năm 2005 mới Phục hồi lại mức của năm 1990, sau đó tăng trưởng mạnh ( Nguồn : Ngân hàng Thế giới )Từ năm 1991 đến năm 1999, tổng giá trị sản xuất trong nước ( GDP ) của Nga giảm xuống 52 % so năm 1990 ( trong khi đó vào thời kỳ cuộc chiến tranh từ năm 1941 đến năm 1945 chỉ giảm 22 % ). Theo Ngân hàng Thế giới, GDP danh nghĩa trung bình đầu người của Nga đã giảm từ 3.429 USD / người năm 1989 xuống còn 1.331 USD / người vào năm 1999, nghĩa là chỉ còn 38,8 % so với khi Liên Xô còn sống sót [ 165 ]. Mức suy thoái và khủng hoảng của Nga trong quy trình tiến độ này thậm chí còn còn dài hơn và lớn hơn so với mức suy thoái và khủng hoảng của Mỹ trong thời kỳ Đại khủng hoảng cục bộ ( lê dài 4 năm và chỉ sụt giảm ở mức 27 % ) [ 166 ]. Sản xuất công nghiệp giảm 64,5 %, sản xuất nông nghiệp giảm 60,4 %. Vật giá tăng cao hơn 5.000 lần .Số nhân công kỹ thuật ở Nga đã giảm từ 2,5 triệu xuống còn 800.000 trong quy trình tiến độ 1991 – 2001, rất nhiều nhân tài khoa học đã bỏ ra quốc tế. Chảy máu chất xám rất nặng nề, điều tra và nghiên cứu khoa học kỹ thuật cũng bị đình trệ [ 167 ]Hệ thống y tế không lấy phí và rộng khắp của Liên Xô bị hủy bỏ, hàng loạt bệnh viện công bị tư hữu hóa. Viện phí theo đó tăng chóng mặt, nhiều dân cư không có đủ tiền đi chữa bệnh ( điều chưa từng xảy ra dưới thời Liên Xô ), tỷ suất tử trận do bệnh tật cũng tăng lên. Từ năm 1992 trở đi, dân số nước Nga luôn có xu thế giảm. Tuổi thọ trung bình của người Nga năm 1990 là 69,2 tuổi, đến năm 2001 sụt còn 65,3 tuổi. Thậm chí, tuổi thọ trung bình của phái mạnh ở 1 số ít vùng giảm xuống chỉ còn 50 tuổi. Dân số Nga đã giảm từ 147 triệu ( 1990 ) xuống còn 145 triệu vào năm 2002 [ 167 ]Dưới thể chế đa đảng, mạng lưới hệ thống nhà nước yếu ớt và việc thiếu vắng một lý tưởng đoàn kết xã hội, ý thức dân tộc bản địa chủ nghĩa ở những nước cộng hòa cũ thuộc Liên Xô đã không ngừng dâng cao, khuynh hướng ly khai, dân tộc bản địa hẹp hòi ngày càng trở nên trầm trọng. Thập niên 1990, hàng loạt những cuộc cuộc chiến tranh ly khai nổ ra tại những nước thành viên thuộc Liên Xô cũ, khiến hàng trăm ngàn người thiệt mạng .Quan niệm đạo đức – ý thức trong xã hội cũng trở nên hỗn loạn, luân lý xã hội và năng lượng phân định đúng – sai biến mất, nền tảng đạo đức khủng hoảng cục bộ tổng lực. Các giá trị đạo đức cũ mất hiệu lực hiện hành, bị thực tiễn đời sống phủ định trong khi những giá trị đạo đức mới chưa hình thành. Một số phương tiện đi lại tiếp thị quảng cáo tư nhân chỉ biết tập trung chuyên sâu truyền bá những giá trị quan phương Tây, thực ra là khuyến khích người dân khôn khéo vơ vét và theo đuổi quyền lợi cá thể, đặt đồng xu tiền lên trên hết, từ đó mất đi phẩm chất chính trực, yêu lao động vốn có của người dân Xô Viết. [ 168 ]Tại Nga và những nước Đông Âu, tầm tác động ảnh hưởng của những Đảng cộng sản xuống thấp. Trong cuộc bầu cử Duma Quốc gia Nga năm năm nay, Đảng Cộng sản Nga đạt được 13.4 % tổng số phiếu bầu, qua đó giành được 42 ghế, đứng thứ 2 toàn nước nhưng vẫn thấp hơn nhiều so với Đảng nước Nga thống nhất [ 169 ] .

Sự sụp đổ của Liên Xô sau này được tổng thống Nga Putin gọi là “thảm họa địa chính trị tồi tệ nhất thế kỷ XX. Đối với nước Nga, nó đã trở thành một bi kịch thực sự. Hàng triệu công dân và những người yêu nước của chúng ta bỗng nhiên thấy họ đang sống bên ngoài lãnh thổ Nga.”. Ông cho rằng “Hậu quả sụp đổ còn tồi tệ hơn nhiều so với những gì mọi người nghĩ và những gì họ có thể nghi ngờ ngay cả trong những giấc mơ tồi tệ nhất của mình“[170]. Cựu Thủ tướng Nga Evgeny Primakov cho rằng: “Cái giá của sự sụp đổ Liên Xô là rất khủng khiếp, nền kinh tế Nga tổn thất còn nhiều hơn Chiến tranh thế giới thứ hai. Sẽ là điên rồ nếu nói rằng đất nước này được hưởng lợi từ những năm 1990.”[171]

Đảng Cộng sản Liên Xô biến mất, Liên Xô tan rã đã mang lại hậu quả tai hại cho nhân dân Liên Xô. Rất nhiều học giả Nga cũng rút ra kết luận rằng, Liên Xô tan rã làm cho phát triển kinh tế – xã hội tại Nga thụt lùi mấy chục năm[172]. Viện sỹ khoa học xã hội Dobrinkov nhận xét vào năm 2003 rằng: “Trên thực tế, cái gọi là cải tổ khiến kinh tế nước Nga thụt lùi 20-30 năm, một số tổn thất tinh thần thì không thể nào đo đếm được”[163] Ngay cả nhà văn chống Xô viết là Maksimov, trước khi qua đời vào năm 1994 cũng cảm thấy ân hận về việc xóa bỏ Liên Xô: “Tôi chưa bao giờ nghĩ mình lại cảm thấy đau lòng như vậy… Tổ quốc của mình bị giày xéo thành như vậy, cứ như giương mắt mà nhìn mẹ mình bị hãm hiếp vậy. Không còn gì đau lòng hơn thế”[168]. Cựu Tổng thống Ukraina Leonid Kravchuk, một trong ba nhân vật hàng đầu tham gia ký kết hiệp định giải thể Liên Xô sau này đã nói: “Nếu như năm 1991, tôi biết được đất nước sẽ phát triển đến như cục diện như ngày hôm nay thì khi đó tôi đã nhất quyết chặt đứt cánh tay mình chứ không ký vào Hiệp định đó[173].

Phải đến khi Tổng thống Nga Vladimir Putin ( một cựu sỹ quan tình báo Liên Xô ) lên nắm quyền năm 2000, nước Nga mới dần Phục hồi, đến năm 2005 thì GDP đầu người của Nga ở đầu cuối cũng đã trở lại mức của năm 1990. Nếu tính GDP đầu người của Nga theo nhu cầu mua sắm của năm 2010 thì đến năm 2007, GDP đầu người của Nga đã về lại mức năm 1989 và sau đó liên tục tăng trưởng [ 174 ]. Tới năm 2010, người Nga đã đạt mức thu nhập trung bình đầu người cao hơn dưới thời Liên Xô. Số người ủng hộ việc Phục hồi Nhà nước Liên Xô với mạng lưới hệ thống chính trị giữ nguyên như trước kia đã giảm dần, theo một khảo sát năm năm nay chỉ có 12 % số người được hỏi ủng hộ việc Phục hồi nguyên trạng nhà nước Liên Xô, tuy nhiên 46 % ủng hộ việc đoàn kết những nước cộng hòa Xô viết cũ trong một liên minh mới tựa như như Liên minh châu Âu. [ 175 ] .Theo cuộc khảo sát của Sputnik Mneniya tại 9 nước trong số 11 quốc gia thuộc Liên Xô cũ vào năm năm nay, hầu hết dân cư trên 35 tuổi ( những người đã trải qua đời sống dưới thời Liên Xô ) cho rằng đời sống ở Liên Xô tốt hơn so với thời kỳ sau khi quốc gia tan rã. Ở Nga, 64 % số người đã trải qua thời kỳ Liên Xô nhìn nhận rằng chất lượng đời sống thời đó cao hơn. Ở Ukraina, chấp thuận đồng ý với công bố này có 60 % số người vấn đáp, còn tỷ suất cao nhất là ở Armenia ( 71 % ) và Azerbaijan ( 69 % ) [ 176 ] Trong một cuộc thăm dò do Trung tâm Levada tổ chức triển khai vào tháng 4/2016, 56 % người được hỏi cho biết họ mong ước Liên Xô vẫn sống sót. Một tìm hiểu của Trung tâm Công luận Toàn Nga ( VTsIOM ) cho thấy 64 % người Nga sẽ bỏ phiếu cho việc gìn giữ Liên Xô nếu như tổ chức triển khai một cuộc trưng cầu dân ý vào năm 1991. [ 177 ] Trong cuộc khảo sát của Trung tâm Levada năm năm nay, 53 % số người được hỏi nuối tiếc vì sự sụp đổ của mạng lưới hệ thống kinh tế tài chính kế hoạch hóa, 43 % nuối tiếc cảm xúc được sống trong một siêu cường [ 175 ] .Khảo sát của hai cơ quan tìm hiểu dư luận ở Nga cho thấy : đa phần dân cư Liên Xô cũng không muốn quốc gia Liên Xô tan rã. Cuối năm 2005, hiệu quả một cuộc tìm hiểu dư luận của hai cơ quan độc lập nổi tiếng ở Nga cho thấy : 66 % người Nga ngày này cảm thấy nuối tiếc cho sự sụp đổ của Liên Xô ; 76 % số người cho rằng Liên Xô có rất nhiều điểm đáng để tự hào. 72 % và 80 % số người được hỏi lần lượt cho rằng Gorbachev và Yeltsin đã đẩy quốc gia vào con đường sai lầm đáng tiếc ; chỉ có 1 % số người được hỏi mong ước sống dưới thời Yeltsin. [ 173 ], 60 % người Nga tin rằng : sự sụp đổ của Liên Xô gây nhiều mối đe dọa nhiều hơn là quyền lợi. Trong cơn đại hồng thủy đó, nhiều nước cộng hòa hậu Xô viết đã rơi vào đấm đá bạo lực sắc tộc sau khi có được độc lập, khiến cả trăm ngàn người thiệt mạng .Một cuộc thăm dò đã được triển khai trong năm năm nay cho thấy có 35 % người Ukraina nuối tiếc về sự sụp đổ của Liên Xô, 50 % không nuối tiếc và 15 % thấy phân vân. Trong số này, người miền Đông Ukraina ( hầu hết là người gốc Nga ) có tỷ suất hụt hẫng cao gấp đôi so với người miền Tây ( muốn Ukraina gia nhập EU và NATO ). Những người già từng sống trong thời kỳ đó, hoặc người đang thất nghiệp có tỷ suất hụt hẫng cao hơn [ 178 ] .

Năm 1991, Tổng thống Hoa Kỳ George H.W. Bush đã bày tỏ cảm xúc sung sướng của mình nhân sự kiện Liên Xô sụp đổ: “Sự kiện vĩ đại nhất từng diễn ra trên thế giới trong suốt cuộc đời của tôi, trong toàn bộ cuộc đời của mỗi chúng ta, chính là sự kiện này đây: Nhờ vào ân sủng của Thiên Chúa, nước Mỹ đã chiến thắng cuộc Chiến tranh Lạnh” [179]. Với việc Liên Xô sụp đổ, Hoa Kỳ trở thành siêu cường duy nhất còn tồn tại trên thế giới.

Theo sử gia Geoffrey Roberts, trên bình diện quốc tế, sự sụp đổ của Liên Xô khiến phương Tây không còn một đối trọng đủ can đảm và mạnh mẽ, quốc tế ngày này vẫn còn xa mới hoàn toàn có thể gọi là bảo đảm an toàn. [ 180 ] Theo tiến sỹ Marcus Papadopoulos, một chuyên viên về Nga, việc Liên Xô sụp đổ khiến cho sự can thiệp của Mỹ và phương Tây vào việc làm nội bộ của những nước tăng mạnh, với những vi phạm lao lý quốc tế ở mức độ chưa từng thấy. Nếu Liên Xô còn sống sót thì những cuộc cuộc chiến tranh của phương Tây tiến công Nam Tư, Iraq, Libya, Syria … sự trỗi dậy của chủ nghĩa khủng bố và Hồi giáo cực đoan sẽ không khi nào xảy ra [ 181 ] .

Quan hệ đối ngoại[sửa|sửa mã nguồn]

Kể từ năm 1922 trở đi, chủ trương đối ngoại Liên Xô có hai tiềm năng chính .

• Thu hồi đất bị mất năm 1918-1921. Cụ thể là Phần Lan, các quốc gia Baltic, Đông Ba Lan và đông bắc România (ngày nay là Moldova) được gọi là Bessarabia. Ý tưởng là sử dụng các khu vực này như một bộ đệm theo nghĩa đen chống lại sự xâm lược của phương Tây.
• Bãi bỏ các quốc gia và thay thế chúng bằng một cộng đồng xã hội chủ nghĩa sẽ được cai trị bởi Liên Xô. Liên Xô đã tìm cách giành lại và kiểm soát tất cả các khu vực thuộc Đông Âu từng là một phần của Đế quốc Nga.

Các công cụ được sử dụng trong các nỗ lực của Liên Xô để giành quyền kiểm soát trên vùng đất Comintern, Quốc tế cộng sản (1919). Trong thời gian này, đã có một trận chiến cay đắng giữa những người theo xã hội chủ nghĩa và những người cộng sản vì lòng trung thành của người lao động ở châu Âu. Các nhà xã hội nắm giữ các giá trị dân chủ trong khi những người cộng sản tin vào cách mạng. Cộng đồng, được thành lập bởi Lenin và những người khác, đòi hỏi một cuộc cách mạng trên toàn thế giới. Hy vọng cho sự đoàn kết của người bình thường sẽ được kiểm soát bởi Moskva.

Đại hội lần thứ hai, hay cuộc họp Quốc tế được tổ chức vào tháng 7 năm 1920. Nó kêu gọi Liên Xô giành quyền kiểm soát Warszawa, biến Ba Lan thành một phần của liên minh quốc tế các nước Liên Xô. Tháng tiếp theo, Comitern đã sản xuất Hai mươi mốt điều kiện. Chương trình này nhằm bảo vệ và củng cố nước Nga Xô viết và trên thực tế, đã tuyên chiến với bất kỳ xã hội dân chủ / tư bản nào. Kế hoạch này yêu cầu tất cả những người cộng sản:

• Đẩy các nhà xã hội ra khỏi các công đoàn lao động.
• Tích cực hỗ trợ bất kỳ cuộc nổi loạn nào chống lại sự kiểm soát của các nước thực dân và đế quốc, nơi mà nó có thể được tìm thấy.
• Tạo ra sự hiện diện mạnh mẽ trong các nhà máy, thị trấn và lực lượng quân sự của bất kỳ quốc gia tư bản nào.
• tiến hành thanh trừng, loại bỏ tất cả những kẻ phản bội và gián điệp trong nội bộ.
• Ủng hộ một nhà nước quốc tế, Liên Xô.

Trong giai đoạn giữa hai cuộc chiến tranh (1921-1933), Điều kiện Hai mươi mốt không thể sống theo mong đợi. Mối quan hệ ngoại giao gần nhất duy nhất của Liên Xô khi đó là Đức. Hai quốc gia đã có mục tiêu tương thích. Đức muốn trả thù phần còn lại của châu Âu và các đồng minh vì sự tàn phá và tổn thất lãnh thổ trong Chiến tranh thế giới thứ hai (xem Hòa ước Versailles). Nga Xô viết đã tìm cách mạng trong tất cả các công nhân và sự đoàn kết của họ dưới sự bảo trợ của nhà nước Liên Xô.

Mối quan hệ chính thức giữa Nga Xô viết và Đức mở màn vào ngày 3 tháng 3 năm 1918, với việc ký kết Hòa ước Brest-Litovsk. Hiệp ước không phải là một điều phổ cập trong hầu hết những Liên Xô và Lenin đã bị chỉ trích vì đã ký kết nó. Tuy nhiên, tại thời gian một số ít hiệp ước là thiết yếu .Kết quả là sự hình thành những doanh nghiệp Đức-Liên Xô cho mục tiêu tăng trưởng công nghiệp ở Liên Xô. Cả Đức và Nga trọn vẹn tin rằng cùng nhau họ hoàn toàn có thể lấy lại vùng đất đã mất cho Ba Lan. Mục tiêu này trở thành ưu tiên của quân đội Đức nơi Bộ R được xây dựng để hoạt động giải trí cùng với quân đội Liên Xô trong nỗ lực này .Nga Xô viết và Đức đã tham gia Hội Quốc Liên mở màn vào ngày 10 tháng 4 năm 1922. Ba mươi bốn vương quốc đã tham gia. Mục đích là thiết kế xây dựng lại kinh doanh thương mại và kinh tế tài chính châu Âu. Đó là cuộc họp tiên phong như vậy kể từ Thế chiến thứ nhất nơi Đức và Liên Xô được mời .Đại diện của mọi vương quốc, ngoại trừ Hoa Kỳ, tổ chức triển khai nợ Nga hoàng đòi giao dịch thanh toán và trả lại gia tài. Nga Xô viết không coi mình phải chịu nghĩa vụ và trách nhiệm so với những khoản nợ quốc tế mà những Sa hoàng có được nhưng sẵn sàng chuẩn bị đàm đạo về yếu tố này tại Genève. Đại diện của Liên Xô, Georgi Chicherin, đã đề xuất trao đổi khoản nợ của Sa hoàng để gia hạn thiệt hại do quân Đồng minh đã chọn tương quan đến những yếu tố Nga trực tiếp theo cách mạng. Chicherin cũng nhu yếu tương hỗ kinh tế tài chính đáng kể dưới dạng tín dụng thanh toán cho chính phủ nước nhà Liên Xô. Thủ tướng Anh, David Lloyd George, đã nỗ lực làm mất tín dụng thanh toán cho Liên Xô và những khoản vay để tương hỗ nền kinh tế tài chính Liên Xô. Chicherin phủ nhận những đề xuất kiến nghị của Georgi vì những điều kiện kèm theo gồm có trả nợ những khoản nợ của Sa hoàng. Đề xuất này cũng nhu yếu Liên Xô bảo vệ những khoản vay bằng gia tài của Liên Xô, trên trong thực tiễn, sẽ thuộc thẩm quyền của người cho vay phương Tây cho đến khi khoản nợ được trả hết. Nga luôn lúng túng một sự hiện hữu can đảm và mạnh mẽ của phương Tây được thiết lập dọc theo biên giới phía tây của nó. Ý tưởng về những người cho vay phương Tây nắm giữ gia tài của Nga tại vịnh là không hề gật đầu được. Hội nghị Genève kết thúc vào ngày 19 tháng 5 mà không có thỏa thuận hợp tác nào đạt được giữa Nga và phương Tây. Thay vào đó, Liên Xô đã tham gia một hiệp ước khác với Đức .Hiệp ước Rapallo được tạo ra bởi Walter Rathenau của Đức và Georgi Chicherin của Liên Xô trong thời hạn, nhưng không nhờ vào vào, Hội nghị Genoa. Trong hiệp ước này, Đức và Liên Xô đã xóa sạch tổng thể những khoản nợ tích góp với nhau, kể cả những khoản nợ của Sa hoàng. Đức được trao vị thế vương quốc được yêu thích nhất có nghĩa là nhượng bộ thương mại đáng kể. Đức chấp thuận đồng ý sản xuất vũ khí cho Liên Xô. Một cái gì đó không được Hòa ước Versailles cho phép .Sau Hội nghị Genève và cho đến năm 1933, Đức và Liên Xô ngày càng gắn bó với nhau. Trên trường quân sự chiến lược, những phi công Đức đã được giảng dạy tại Nga. Những phi công này sau đó sẽ trở thành một phần của Luftwaffe của Hitler. Đức và Liên Xô đã triển khai những thí nghiệm cuộc chiến tranh xe tăng và khí đốt chung và sản xuất những nguyên mẫu cho tàu ngầm và máy bay chiến đấu. Bằng cách huấn luyện và đào tạo ở Liên Xô và hợp tác với Liên Xô về tăng trưởng vũ khí, Đức đã hoàn toàn có thể điều động xung quanh phần thứ năm của Hòa ước Versailles. Nhiệm vụ của phần này của hiệp ước chỉ đơn thuần là, lực lượng quân đội Đức sẽ được xuất ngũ và giảm bớt theo pháp luật .Sau năm 1933, Đức Quốc Xã lên nắm quyền, hợp tác giữa 2 nước kết thúc do Adolf Hitler ( chỉ huy mới của Đức ) rất thù ghét Liên Xô .
Liên Xô là vương quốc theo quy mô xã hội chủ nghĩa tiên phong trên quốc tế, quy mô chính trị của nhà nước Liên Xô là hình mẫu chung cho những vương quốc xã hội chủ nghĩa khác .

Khác với đa số các nhà nước cộng hòa khác trên thế giới theo nguyên tắc tam quyền phân lập, hệ thống chính trị Xô viết theo nguyên tắc tập trung dân chủ. Đảng Cộng sản lãnh đạo tối cao và toàn diện mọi mặt: chính trị, xã hội, kinh tế, văn hóa (điều 6 Hiến pháp Liên Xô). “Cơ quan quyền lực cao nhất” của Liên Xô là Xô viết Tối cao Liên Xô (Верховный Совет), có cả ba quyền lập pháp, hành pháp và tư pháp và trực tiếp đảm nhiệm chức năng lập pháp. Cơ quan thường trực của Xô viết Tối cao là Đoàn Chủ tịch Xô viết Tối cao Liên Xô. Đoàn Chủ tịch Xô viết Tối cao Liên Xô là nguyên thủ quốc gia trên danh nghĩa, nhưng Tổng Bí thư Ủy ban Trung ương Đảng Cộng sản mới là nhân vật số một. (Từ năm 1988 “cơ quan quyền lực cao nhất” là Đại hội Đại biểu Nhân dân, cơ quan thường trực của nó là Xô viết Tối cao). Ở các cấp địa phương “cơ quan quyền lực cao nhất” là Xô viết địa phương do nhân dân bầu.

Xô viết Tối cao bầu ra Chủ tịch Hội đồng Bộ trưởng (Thủ tướng) và phê chuẩn thành phần Hội đồng Bộ trưởng (Chính phủ) là cơ quan chấp hành của nó, đảm nhiệm chức năng hành pháp ở trung ương. Tương tự, Xô viết địa phương bầu ra Uỷ ban hành chính (Испольнительный коммитет, viết tắt là Исполком – Ispolkom) để đảm nhiệm chức năng hành pháp ở địa phương.

Xô viết Tối cao cũng bầu Chánh án Tòa án Tối cao đứng đầu cơ quan tư pháp trung ương là Toà án Tối cao. Xô viết địa phương bầu chánh án toà án các cấp địa phương.

Hiến pháp Liên Xô cũng pháp luật về những quyền cơ bản của công dân như quyền tự do ngôn luận, quyền tự do hội họp, tự do tín ngưỡng … như những nhà nước tân tiến khác trên quốc tế .

Nhưng về thực chất đặc điểm nổi bật của hệ thống chính trị của Liên Xô là sự bao trùm của Đảng Cộng sản lên hệ thống chính trị. Đảng Cộng sản Liên Xô (Коммунистическая партия Советского Союза – КПСС) là cơ quan lãnh đạo theo hiến pháp quy định, không do dân bầu. Để bảo đảm sự lãnh đạo của Đảng, Liên Xô áp dụng hệ thống nhân sự theo “Nomenclatura” nghĩa là hệ thống cơ cấu cán bộ theo sự chỉ định của Đảng: ở mỗi cấp chính quyền hành chính, Xô viết hoặc tư pháp thì luôn song hành với đảng ủy (Parkom – Партийный коммитет viết tắt là Парком). Các đảng viên lãnh đạo đảng ủy (hay Parkom) luôn nắm các vị trí chi phối của các Xô viết theo một tỷ lệ đảm bảo sự lãnh đạo: ứng cử viên vào các Xô viết đều phải được sự đề cử của các Parkom và các liên danh ứng cử của đảng viên và người ngoài đảng bao giờ cũng có một tỷ lệ áp đảo của đảng viên. Đối với cơ quan hành pháp cũng vậy các chức vụ lãnh đạo của các Ispolkom là từ các Parkom, thường thì các phó bí thư đảng ủy là chủ tịch các uỷ ban hành chính (Ispolkom). Các Xô viết và các Uỷ ban hành chính các cấp phải chấp hành các chỉ thị của cấp trên theo ngành dọc của mình và các chỉ thị, nghị quyết của Uỷ ban đảng đồng cấp của địa phương mình và thường các chỉ đạo này là nhất quán với nhau. Ở cấp các nước Cộng hòa và cấp Liên bang cũng vậy: Chủ tịch Hội đồng Bộ trưởng, Chủ tịch Xô viết tối cao, Chánh án Toà án tối cao thường là các Uỷ viên Bộ chính trị của Đảng, đôi khi Tổng bí thư kiêm luôn Chủ tịch Đoàn Chủ tịch Xô viết tối cao (như Brezhnev) hoặc Chủ tịch Hội đồng Bộ trưởng (như Khrushchov). Các Bộ trưởng thường là Uỷ viên Bộ chính trị hoặc Trung ương Đảng. Khi họp Chính phủ hoặc Đoàn Chủ tịch Xô viết tối cao thì thực tế là họp Bộ Chính trị mở rộng. Nhân sự các nhiệm kỳ của các cơ quan chính trị, nhà nước trùng với nhân sự của đại hội Đảng, khi một cá nhân thôi chức tại Parkom thì họ cũng thôi nhiệm vụ tại Xô viết hoặc Ispolkom… Tại Liên Xô chỉ đạo của Đảng là trực tiếp: Đảng ủy có thể đưa ra các chỉ đạo thẳng đến các Xô viết và các Uỷ ban hành chính chứ không cần thiết phải biến các nghị quyết đảng đó thành các văn bản của các cơ quan này nữa.

Hệ thống chính trị như vậy của nhà nước Liên Xô làm xã hội Xô viết mang đặc tính tập trung chuyên sâu quyền lực tối cao rất lớn của Đảng. Có khi nào đó đặc tính này hoàn toàn có thể mang lại tính năng tốt, bảo vệ sự chỉ huy và thực thi nhanh gọn, đồng điệu về một chủ trương mà không bị cuốn vào những tranh cãi mất thời hạn, nhưng đồng thời những cấp ủy gần như không bị nhân dân trấn áp mà chỉ phải chịu sự giám sát từ mạng lưới hệ thống kiểm tra trong nội bộ đảng, nếu mạng lưới hệ thống giám sát mà bị buông lỏng thì dễ dẫn đến hiện tượng kỳ lạ lạm dụng quyền lực tối cao của những cấp ủy, hiện tượng kỳ lạ vi phạm những quyền tự do của công dân được hiến pháp lao lý, cũng như những xấu đi khác ví dụ thực trạng không quy được nghĩa vụ và trách nhiệm cá thể … Trong quá trình sau của Liên Xô, mạng lưới hệ thống giám sát mở màn bị buông lỏng vào thời Khruschov, và phát tác vào thời kỳ được gọi là ” thời kỳ ngưng trệ ” thập niên 1980 .Để hạn chế những khiếm khuyết của mạng lưới hệ thống chính trị một đảng chỉ huy tập quyền tập trung chuyên sâu như vậy, năm 1985 Tổng bí thư Gorbachov đã thực thi cải cách chính trị. Cuộc cải cách chính trị của Gorbachov có mục tiêu giảm bớt sự chỉ huy của Đảng so với những cơ cấu tổ chức nhà nước và xã hội, được cho phép xây dựng hàng loạt những tổ chức triển khai hội đoàn, xã hội dân sự, tổ chức triển khai phi chính phủ … nhưng chủ trương này là phản tác dụng, gây ra khủng hoảng cục bộ chính trị và dẫn đến sự tan rã của Liên Xô .

Danh sách chỉ huy[sửa|sửa mã nguồn]

Mô hình mạng lưới hệ thống kinh tế tài chính Liên Xô cơ bản là kinh tế tài chính nhà nước, là nền kinh tế tài chính phi cạnh tranh đối đầu, không xu thế theo thị trường, chịu sự chỉ huy của Đảng và tập trung chuyên sâu hóa, kế hoạch hóa cao độ cả ở cấp vi mô và vĩ mô. Đây cũng là quy mô kinh tế tài chính chung của những Quốc gia xã hội chủ nghĩa .

• Nền kinh tế nhà nước tập trung: Tuy trong nền kinh tế Xô viết còn có thành phần kinh tế tập thể trong nông nghiệp là các nông trang tập thể (Kolkhoz – Коллективное хозяйство, viết tắt là Колхоз), nhưng tỷ trọng áp đảo trong kinh tế là thành phần nhà nước với các nhà máy xí nghiệp trong công nghiệp và nông trường quốc doanh Sovkhoz (Советское хозяйство, viết tắt là Совхоз) trong nông nghiệp, đây là nền kinh tế nhà nước, tập trung điển hình nhất.
• Đảng lãnh đạo toàn bộ nền kinh tế: Các định hướng dài hạn của nền kinh tế đất nước và địa phương được thông qua tại Đại hội Đảng các cấp và các cấp ủy Đảng chỉ đạo trực tiếp việc thi hành chính sách kinh tế và giải quyết các khúc mắc trong quá trình kinh tế.
• Kế hoạch hóa cao độ: Đại hội Đảng xác định các nhiệm vụ ưu tiên của nền kinh tế và phác thảo ra các chỉ tiêu kinh tế quan trọng của một thời kỳ dài thường là 5 năm và định hướng dài 10 năm, đó là cơ sở để kế hoạch hóa. Sau đó Gosplan Liên Xô (Cơ quan kế hoạch nhà nước – Госплан) sẽ lập ra kế hoạch cho các kế hoạch năm năm, đôi khi có kế hoạch bảy năm với các chỉ số kinh tế cụ thể cho thời hạn 5 năm và từng năm cụ thể. Các kế hoạch của Gosplan sẽ được chuyển giao cho các Bộ kinh tế. Bộ sẽ lập kế hoạch chi tiết cho ngành mình và giao các chỉ tiêu kinh tế cho các doanh nghiệp dưới sự chủ quản của bộ. Các doanh nghiệp trên cơ sở kế hoạch được giao sẽ tính toán các nguồn lực và có thể đệ trình kế hoạch sản xuất lên các cơ quan chủ quản để đề nghị hiệu chỉnh. Một khi kế hoạch được thông qua đó sẽ là pháp lệnh nhà nước. Để đảm bảo tài chính cho các kế hoạch sản xuất các doanh nghiệp sẽ nhận được tiền theo kế hoạch từ Gosbank (Ngân hàng nhà nước – Госбанк) và nhận nhiên, nguyên vật liệu và các sản phẩm trung gian theo kế hoạch từ Gossnab (Cung ứng nhà nước – Госснабжение). Việc lập kế hoạch được thực hiện rất chi tiết: thậm chí Gosplan quy định đến cả giá bán buôn và bán lẻ của các loại sản phẩm, như vậy sẽ rất phức tạp, Gosplan của Liên Xô thực sự là một cơ quan ngang bộ với chức năng đặc biệt của chính phủ Liên Xô thường do một Uỷ viên Bộ chính trị – Phó chủ tịch hội đồng bộ trưởng phụ trách kinh tế chỉ đạo với đội ngũ đông đảo các chuyên gia kinh tế, các nhà quản lý kế hoạch. Vì những lý do trên nền kinh tế của Liên Xô là nền kinh tế phi cạnh tranh và phi thị trường.

Những đặc thù tập trung chuyên sâu hóa, kế hoạch hóa cao độ dưới sự chỉ huy của Đảng như vậy có công dụng thuận tiện tập trung chuyên sâu được nguồn lực vương quốc cho những tiềm năng trọng điểm, những ưu tiên của quốc gia ví dụ điển hình như quy trình Công nghiệp hóa những năm 1930 đã thành công xuất sắc bất kể những stress của nền kinh tế tài chính, cũng như những dự án Bất Động Sản công nghiệp quốc phòng và những dự án Bất Động Sản khoa học lớn khác của Liên Xô sau này. Kinh tế có kế hoạch và tách xa thị trường nên kinh tế tài chính Liên Xô tránh được lạm phát kinh tế, tránh được những khủng hoảng cục bộ và những rủi ro đáng tiếc của thị trường như trong những nền kinh tế tài chính tư bản chủ nghĩa, giá thành có khi được duy trì cố định và thắt chặt trong vài chục năm .Nhưng về sau, thì kinh tế tài chính Liên Xô thường không gắn liền với hiệu suất cao kinh tế tài chính nên thường gây tiêu tốn lãng phí rất lớn : kinh tế tài chính tăng trưởng nhanh nhờ khai thác những nguồn tài nguyên vạn vật thiên nhiên nhưng hiệu suất lao động tăng không tương ứng. Việc lập kế hoạch chi tiết cụ thể vẫn không thể nào sát được với thực tiễn đời sống, không hề tính được hết những yếu tố cung và cầu, mức giá làm cho cung cân đối với cầu. Các kế hoạch kinh tế tài chính không hề phân phối và sử dụng tài nguyên một cách hiệu suất cao nhất, những chỉ tiêu tăng trưởng được duy trì cao nhưng mức sống của người dân tăng ngày càng chậm lại .

Nền kinh tế không linh hoạt: một doanh nghiệp không hoàn thành kế hoạch sẽ ảnh hưởng lây lan, do đó kế hoạch được coi như pháp lệnh nhà nước và có tính bắt buộc rất cao. Vì kế hoạch hóa mang nhiều tính mệnh lệnh quan liêu và không sát nhu cầu xã hội khiến hàng hóa Liên Xô có chất lượng và tính cạnh tranh ngày càng thấp so với nước ngoài. Giá cả cố định trong một thời gian khá dài cộng với thu nhập tăng đều, điều này là có lợi cho đời sống của các tầng lớp dân cư, sức mua của người dân tăng cao, nhưng ngược lại sức mua tăng mà sản lượng và chất lượng hàng tiêu dùng không tăng kịp theo yêu cầu của xã hội nên gây nên nạn khan hiếm hàng hóa, tạo “văn hóa xếp hàng” ở mọi nơi, gây bức xúc trong dân chúng nhất là dân thành thị.

Lợi ích doanh nghiệp và người lao động nhờ vào vào việc hoàn thành xong và vượt chỉ tiêu kế hoạch được giao mà ít có áp lực đè nén cạnh tranh đối đầu ( ở Liên Xô cạnh tranh đối đầu chỉ dưới hình thức thi đua Xã hội chủ nghĩa ). Từ những năm 1960, khi thị hiếu của người dân nâng cao, việc thi đua vượt chỉ tiêu tạo nên 1 số ít loại sản phẩm & hàng hóa dư thừa lớn trong xã hội, nhưng một số ít loại sản phẩm & hàng hóa khác thì lại bị thiếu do chính phủ nước nhà không góp vốn đầu tư sản xuất. Kết quả là 1 số ít loại sản phẩm & hàng hóa thì thừa nhiều, một số ít khác thì lại thiếu gây mất cân đối trong nền kinh tế tài chính. Hàng hóa dư thừa cũng ít khi được Liên Xô xuất khẩu để kiếm doanh thu, mà nhiều khi được viện trợ cho những nước nghèo ở châu Á, châu Phi dưới hình thức viện trợ không hoàn trả .

Việc không có cạnh tranh và sản xuất theo kế hoạch đồng thời thiếu những biện pháp khuyến khích tăng năng suất làm cho người lao động mất động lực dẫn đến sự sa sút kỷ luật và sự hăng hái lao động, làm nảy sinh thói bàng quan, vô trách nhiệm. Vào những năm Stalin và trong chiến tranh, người lao động làm việc dưới ảnh hưởng của tinh thần yêu nước và kỷ luật sắt, chính sách công nghiệp hóa có hiệu quả cao nên không có sự sa sút, nhưng về sau vì kém động lực kinh tế nên chiều hướng làm biếng dần trở nên phổ biến trong tâm lý người lao động. Đồng thời cách trả lương lao động mang tính bình quân chủ nghĩa không khuyến khích tính năng động và làm bất mãn những người muốn làm giàu. Để khuyến khích người lao động, từ những năm cuối thập kỷ 1970 Liên Xô cho áp dụng khoán sản phẩm trong các xí nghiệp công nghiệp ở phạm vi tổ đội lao động (Бригадный подряд) nhưng kết quả chỉ thành công hạn chế và không gây được động lực lớn.

Tác giả Gregory ở Viện Hoover, trong một bài luận năm 2018, tóm tắt các điểm yếu của nền kinh tế Liên Xô gồm: điểm yếu lớn nhất là lập kế hoạch dựa trên cân đối nguyên vật liệu, và ở mức độ nhẹ hơn là ràng buộc ngân sách mềm.[182] Liên Xô chỉ lập kế hoạch chi tiết đến từng giao dịch cho một số sản phẩm chiến lược, còn các sản phẩm khác chỉ được lập kế hoạch ở mức độ tổng sản lượng. Tất cả mọi kế hoạch đều chỉ là dự thảo, có thể được điều chỉnh bất cứ lúc nào. Việc áp dụng công nghệ mới hoặc làm giảm chi phí sản xuất không được đưa vào kế hoạch. Cơ quan lập kế hoạch không thể cân đối cung cầu bằng cách nâng hoặc hạ giá, vì vậy họ cân đối cung cầu bằng cách so sánh những vật liệu nào đang có sẵn với những vật liệu cần có – gọi là cân đối nguyên vật liệu.[182] Năm 1938 chỉ có 379 sự cân đối nguyên vật liệu ở trung ương được chuẩn bị cho một nền kinh tế có hàng triệu mặt hàng. Những sự cân đối này lại dựa trên những thông tin sai lệch. Các nhà sản xuất phải vận động để được phân bổ những mục tiêu thấp, che giấu năng lực sản xuất thật của họ. Những người sử dụng sản phẩm công nghiệp trong phép cân đối, ngược lại, lại khai vống lên những gì họ cần, để bảo đảm việc hoàn thành kế hoạch của riêng họ. Kế hoạch của mỗi năm là kế hoạch của năm trước đó cộng thêm một số điều chỉnh nhỏ. Việc này được áp dụng đến thập niên 1980, làm cho nền kinh tế giảm động lực tạo ra sản phẩm mới và áp dụng công nghệ mới bởi vì chúng đòi hỏi phải thiết kế lại hệ thống các cân đối.[182] Janos Kornai, trong một nghiên cứu năm 1986, chỉ ra ràng buộc ngân sách mềm – xảy ra khi tương quan thu bù chi của doanh nghiệp không được tôn trọng – là một nguyên nhân khác làm suy yếu kinh tế xã hội chủ nghĩa.[182][183][184] Các doanh nghiệp thua lỗ không được phép phá sản, vì sẽ làm ảnh hưởng dây chuyền tới toàn bộ kế hoạch, do đó ngân hàng trung ương đã thường xuyên phát hành tiền để cứu chúng.[182]

Những điểm yếu này tác động ảnh hưởng nhiều vào nông nghiệp Xô viết khiến nó trở nên già cỗi, nông nghiệp và nông thôn chậm tân tiến hóa, khoảng cách thành thị – nông thôn ngày càng lớn, người trẻ tuổi nông thôn dồn hết vào thành phố, sản xuất nông nghiệp sa sút. Đến giữa những năm 1980 nông nghiệp và nông thôn đã là một yếu tố mất cân đối của kinh tế tài chính Xô viết. Tuy tổng sản lượng nông nghiệp Liên Xô vẫn đứng đầu châu Âu, nhưng một số ít mẫu sản phẩm nông nghiệp lại phải nhập khẩu từ quốc tế. Đảng và cơ quan chính phủ Liên Xô đã có những cố gắng nỗ lực góp vốn đầu tư cho nông nghiệp trong những năm 1970 – 1980 bằng những dự án Bất Động Sản xây dựng những tổng hợp nông – công nghiệp nhưng vì chưa nhìn nhận hết những nguyên do nền tảng và cách tiếp cận cũng mang tính quan liêu mệnh lệnh nên chương trình nhiều tham vọng này cũng không thành công xuất sắc .

Đến giữa những năm 1980, nền kinh tế Xô viết đã bộc lộ những điểm yếu rất lớn. Tuy vẫn duy trì được vị thế nền kinh tế lớn thứ hai thế giới (chỉ kém Mỹ) với GDP đạt 2,66 nghìn tỷ USD (năm 1990)[6], có nền khoa học kỹ thuật tiên tiến, nhưng nền kinh tế Liên Xô đã bị lạc hậu hơn so với các nước kinh tế thị trường phát triển nhất như Mỹ, Nhật, Đức. Vào năm 1987, hàng tiêu dùng chỉ chiếm 24% sản lượng hàng hóa ở Liên Xô, phần còn lại là dành cho đầu tư công nghiệp và nhu cầu quốc phòng[185]. Trong nền kinh tế tích tụ rất nhiều mâu thuẫn ảnh hưởng lớn lên xã hội và đó là nguyên nhân để Tổng bí thư Gorbachov tiến hành cải cách cải tổ (perestroika), tuy nhiên cải cách chỉ tập trung vào cơ cấu chính trị trong khi không quan tâm đến cải cách mô hình kinh tế nên đã thất bại và Liên Xô sụp đổ.

Các vương quốc thành viên của Hội đồng Tương trợ Kinh tế :
Ngoài ra còn 1 số ít quan sát viên .
Hội đồng Tương trợ Kinh tế còn ký hiệp định với 1 số ít nước như :
Đế quốc Nga bị mất vùng chủ quyền lãnh thổ với khoảng chừng 30 triệu dân sau khi Cách mạng Nga ( Ba Lan : 18 triệu ; Phần Lan : 3 triệu ; România : 3 triệu ; Các nước Baltic chứng minh và khẳng định 5 triệu và Kars đến Thổ Nhĩ Kỳ 400 ngàn ). Theo Viện Hàn lâm Khoa học Nga, Liên Xô đã chịu 26,6 triệu thương vong trong cuộc chiến tranh quốc tế thứ hai, gồm có sự ngày càng tăng tỷ suất tử trận ở trẻ sơ sinh là 1,3 triệu. Tổng thiệt hại cuộc chiến tranh gồm có những vùng chủ quyền lãnh thổ do Liên Xô sáp nhập năm 1939 – 1945 .Mặc dù vận tốc tăng dân số giảm theo thời hạn, nhưng nó vẫn tích cực trong suốt lịch sử vẻ vang của Liên Xô ở tổng thể những nước cộng hòa, và dân số tăng lên hơn 2 triệu mỗi năm trừ thời kỳ cuộc chiến tranh, tập thể hoá và nạn đói .
Bản đồ sắc tộc tại Liên XôTheo tìm hiểu dân số năm 1989 l, dân số Liên Xô gồm có 70 % Đông Slav, 12 % Thổ Nhĩ Kỳ và phần còn lại là dân cư thiểu số với tỷ suất dưới 10 % mỗi người. Mặc dù phần nhiều dân số Liên Xô đồng ý chủ nghĩa vô thần 60 %, nhưng có đến 20 % tôn giáo Chính thống giáo Nga, 15 % theo Hồi giáo, và còn lại là những tôn giáo khác. [ 186 ] Liên Xô đang phổ cập trong những nghành châu Âu của Nhóm ngôn từ Đông Slav ( tiếng Nga, tiếng Belarus và tiếng Ukraina ), trong Nhóm ngôn từ gốc Balt là tiếng Litva và tiếng Latvia và tiếng Phần Lan, tiếng Estonia và tiếng Moldova ( một ngôn từ thuộc Nhóm ngôn từ Rôman ) đã được sử dụng ngoài sang tiếng Nga. Ở vùng Kavkaz, ngoài tiếng Nga, còn có tiếng Armenia, tiếng Azerbaijan và tiếng Gruzia. Ở phía Nga, có một số ít nhóm thiểu số nói Ngữ hệ Ural khác nhau ; hầu hết những ngôn từ ở Trung Á là Ngữ chi Iran mà bởi tiếng Tajik trừ là Ngữ hệ Turk .

Mặc dù Liên Xô không có ngôn ngữ chính thức là “de jure” trong phần lớn lịch sử của nó trước năm 1990 và tiếng Nga ngôn ngữ giao tiếp giữa các quốc gia (язык межнационального общения) theo quy định tuy nhiên, trên de facto đã trở thành ngôn ngữ chính thức.[187] Đối với vai trò và ảnh hưởng của nó tại Liên Xô.

Liên Xô có nhiều tôn giáo khác nhau như Chính thống giáo ( có số lượng Fan Hâm mộ lớn nhất ), Công giáo, Báp-tít và nhiều giáo phái Tin lành khác. Phần lớn Hồi giáo ở Liên Xô là Sunni, ngoại trừ đáng chú ý quan tâm là Azerbaijan, phần đông là người Shia. Do Thái giáo cũng có nhiều Fan Hâm mộ. Các tôn giáo khác, được thực hành thực tế bởi một số ít ít Fan Hâm mộ, gồm có Phật giáo và Shaman giáo .
Lớp tàu tuần dương hạng nặng Kirov Mikoyan MiG-27Lịch sử quân sự chiến lược Liên Xô mở màn vào những ngày tiếp theo năm 1917 vào Cách mạng Tháng Mười đã đưa những người Bolshevik lên nắm quyền. nhà nước mới đã xây dựng Hồng quân để chiến đấu với nhiều quân địch khác nhau trong Nội chiến Nga. Vào những năm 1930 – 1940, Hồng quân đã tham gia một loạt đại chiến trong Thế chiến 2 : tiến công Phần Lan ; đã chiến đấu trong một cuộc cuộc chiến tranh biên giới ngắn ngủi ( cùng với liên minh Mông Cổ ) với Nhật Bản và vương quốc nhờ vào Mãn Châu Quốc, tiến công Ba Lan, sáp nhập những nước Baltic, Bessarabia và Bắc Bukovina, giao chiến với quân đội Đức Quốc xã và những vương quốc nhờ vào Đức ( Hungary, Rumani, Bulgari, Italy, Phần Lan ). Trong Chiến tranh quốc tế thứ hai, Hồng quân là lực lượng quân sự chiến lược lớn đã vượt mặt Đức Quốc xã. Sau cuộc chiến tranh, Hồng quân trấn áp một phần của Đức và nhiều vương quốc ở Trung và Đông Âu, trở thành những vương quốc vệ tinh trong Hiệp ước Warsaw .Liên Xô trở thành đối thủ cạnh tranh siêu cường duy nhất của Hoa Kỳ. Các cuộc cuộc chiến tranh lạnh giữa hai vương quốc dẫn đến tích tụ quân sự chiến lược, chạy đua vũ trang và chạy đua vào khoảng trống. Trong những năm 1950 – 1990, lực lượng vũ trang Liên Xô có nhiều quân số và vũ khí hạt nhân hơn bất kể vương quốc nào khác, lục quân Liên Xô có lực lượng mạnh nhất quốc tế, trong khi Hải quân và Không quân Liên Xô đứng thứ 2 quốc tế. Liên Xô sụp đổ năm 1991, không phải do thất bại quân sự mà là những yếu tố kinh tế tài chính và chính trị ( xem Lịch sử Liên Xô ( 1985 – 1991 ) ) .Quân đội Liên Xô gồm có năm dịch vụ vũ trang. Theo thứ tự quan trọng chính thức của họ, những khối vũ trang của Liên Xô là Lực lượng Tên lửa Chiến lược, Lực lượng Lục quân, Không quân, Lực lượng Phòng không và Lực lượng Hải quân. Hai lực lượng quân sự chiến lược hóa khác của Liên Xô là Quân đội nội bộ, thường trực Bộ Nội vụ và Quân đội Biên phòng, thường trực KGB .

Khoa học và công nghệ tiên tiến[sửa|sửa mã nguồn]

Một trong những chủ trương chủ trương quan trọng nhất của Nhà nước Xô viết là việc góp vốn đầu tư, tăng trưởng khoa học. Trong tiến trình 1921 – 1930 góp vốn đầu tư cho khoa học hàng năm tăng 30 %, tính trung bình trong suốt thời kỳ Xô viết là 3 % đến 3,5 % GDP, còn cao hơn những nước tư bản tăng trưởng khi đó. Ngay trong điều kiện kèm theo kinh tế tài chính kiệt quệ do cuộc chiến tranh quốc tế và cuộc nội chiến 1918 – 1922, nhà nước Xô viết vẫn dành một nguồn lực lớn để thiết kế xây dựng cơ sở điều tra và nghiên cứu cho những nhà khoa học lớn như Ivan Pavlov ( giải Nobel năm 1905 ), Ilya Mechnikov ( giải Nobel 1908 ) và nhiều nhà khoa học tên tuổi khác .Tốc độ tăng trưởng đội ngũ khoa học kĩ thuật của Nhà nước Xô viết rất là nhanh gọn, nếu trong 1913 là 11,6 ngàn thì đến 1975 số lượng này đã tăng lên gần 1,2 triệu, đến năm 1989 là 1,6 triệu người, chiếm 1/4 số lượng cán bộ khoa học của toàn quốc tế .Liên Xô là cường quốc khoa học số 1 quốc tế, đặc biệt quan trọng là về toán học, vật lý lí thuyết, đại dương học, luyện kim, xúc tác hóa học, thủy động lực học từ trường. Liên Xô là nước tiên phong kiến thiết xây dựng nhà máy sản xuất điện nguyên tử ( 1954 ), sản xuất tàu phá băng tiên phong, phóng vệ tinh tự tạo tiên phong ( 1957 ), đưa người tiên phong bay vào ngoài hành tinh ( 1961 ), và thiết kế xây dựng trạm thiên hà tiên phong của loài người. Liên Xô cũng đứng vị trí số 1 trong điều tra và nghiên cứu phản ứng nhiệt hạch và bom khinh khí, ý tưởng ra máy phát lượng tử ( laser ) cùng lúc với Mỹ. Ngành viễn thông, từ Internet toàn thế giới đến những thiết bị di động đều là mẫu sản phẩm dựa trên ý tưởng của Viện sĩ Zhores Alferov ( Nobel năm 2000 ), và còn rất nhiều thành tựu khoa học đỉnh điểm khác .Những thành tựu khoa học Liên Xô được ghi nhận qua 14 Giải Nobel về vật lí, 1 giải nobel về hóa học, 1 giải về kinh tế tài chính học và ba giải Fields về toán học. A. Gurshtein, nhà khoa học Mỹ đã viết :

Hoài niệm Liên Xô vẫn là một ý niệm phổ cập, và không chỉ so với Nga. Trong cuộc trưng cầu dân ý diễn ra vào tháng 3 năm 1991 với đề xuất duy trì Liên Xô, rằng đó sẽ là ” liên bang thay đổi của những nước cộng hòa có chủ quyền lãnh thổ bình đẳng, trong đó quyền con người và quyền tự do của mọi người thuộc mọi quốc tịch sẽ được bảo vệ trọn vẹn “, hơn 76 % cử tri đã bỏ phiếu ủng hộ ; Belarus ( 83 % ) thậm chí còn còn nhiệt tình hơn Ukraina ( 70 % ) và Nga ( 71 % ), và cử tri ở Trung Á nhiệt tình với việc duy trì Liên Xô hơn bất kể ai trong số họ. Có rất ít sự phản kháng so với cuộc thay máu chính quyền đã cố gắng nỗ lực bảo vệ Liên Xô vào tháng 8 năm 1991, và có rất ít sự ủng hộ cho quyết định hành động hấp tấp vội vàng và hoàn toàn có thể vi hiến để chấm hết Liên Xô vào tháng 12 năm 1991 – một ” hiệp ước ” khá kỳ dị, được triển khai bởi tổng thống Nga Boris Yeltsin, người đã không có lập luận rõ ràng nào ( theo những người tham gia, ông ta ” say đến mức ngã ra khỏi ghế ” ) [ 188 ], và trong bất kể trường hợp nào, không có cam kết nào trước đó về việc giải thể liên bang [ 189 ]. Mức độ tương hỗ của người dân cho nguyên tắc của một nhà nước Liên Xô đã luôn rất cao ; trong cuộc khảo sát năm 2008 tại Nga, hơn 50% người dân ( 57 % ) phần đông hoặc trọn vẹn chấp thuận đồng ý rằng sự sụp đổ của Liên Xô đã là một ” thảm họa “, và gần hai phần ba ( 64 % ) cho rằng những nước cộng hòa thuộc Liên Xô cũ đã xây dựng Cộng đồng những vương quốc Độc lập ( CIS ) nên tái lập Liên Xô như một vương quốc duy nhất hoặc tối thiểu là hợp tác ngặt nghèo hơn .

Những con số đáng kể, thực sự, tiếp tục khẳng định rằng sẽ tốt hơn nếu hệ thống của Liên Xô vẫn còn, và ở dạng mà nó đã có được trước khi perestroika. Chẳng hạn, khoảng một nửa trong số những người được Trung tâm Levada hỏi vào tháng 1 năm 2005, đã nghĩ rằng “sẽ tốt hơn nếu mọi thứ vẫn giữ nguyên như trước năm 1985. Tại sao? Bởi vì chúng ta là một quốc gia lớn, thống nhất và trật tự” (26%); Ngoài ra, có “sự chắc chắn trong tương lai” (24%) và “giá hàng tiêu dùng thấp và ổn định” (20%). Đối với perestroika, chỉ 21% nghĩ rằng đó là một sự phát triển tích cực, nhưng gần gấp ba lần (56%) có quan điểm ngược lại[190]. Và ngay cả khi có nhiều người tin rằng perestroika là cần thiết, thì họ cũng tin nó nên được tiến hành theo một cách khác: “không phá hủy trật tự xã hội chủ nghĩa” (33%), hoặc “phát triển vững chắc quan hệ thị trường trong nền kinh tế, nhưng không thúc đẩy phát triển hệ thống đa đảng” (19%)[191]. Nhìn lại, quá trình công nghiệp hóa vào cuối những năm 1920 và 1930 được coi là thời kỳ tích cực nhất trong toàn bộ thế kỷ XX của Nga, tiếp theo là những động thái hướng tới chính phủ hiến pháp vào đầu thế kỷ và ‘tan băng’ dưới thời Khrushchev ở những năm 1950 và đầu những năm 1960; perestroika được coi là gây thiệt hại nhất trong tất cả các thay đổi diễn ra trong cùng thời kỳ, theo sát sau đó là sự chuyển đổi sang nền kinh tế thị trường trong những năm 1990 và tập thể hóa nông nghiệp trong những năm 1930[192].

Khi được hỏi vào tháng 10 năm 2007, quan điểm của người Nga về cuộc cách mạng tháng Mười, hơn một nửa nghĩ rằng nó đã “mở ra một kỷ nguyên mới trong lịch sử Nga” (24%) hoặc “kích thích sự phát triển kinh tế và xã hội” (31%), thay vì chia sẻ ý kiến ​​này vào năm 1990. Lenin là nhân vật trong lịch sử Nga, hơn ai hết, khơi dậy sự ủng hộ lớn nhất (27%); ông được theo sau bởi Giám đốc cục an ninh chính trị Felix Dzerzhinsky và sau đó là Joseph Stalin. Tỷ lệ 17% cho biết họ sẽ ủng hộ những người Bolshevik trong sự kiện giả thuyết về một cuộc cách mạng tháng Mười khác và 13% khác ít nhất sẽ hợp tác với họ, nhiều hơn 6% sẽ ủng hộ đối thủ của họ, mặc dù số lượng lớn hơn sẽ ở thế trung lập hoặc di cư. Ở cả ba quốc gia, những thay đổi diễn ra rõ ràng phức tạp hơn so với “quá trình chuyển đổi sang dân chủ”: đó hầu như không phải là quá trình chuyển đổi dân chủ, mà là do quyết định của một bộ phận giới lãnh đạo. Người Nga, ít nhất, thường thích sử dụng thuật ngữ trung lập “sự sụp đổ của Liên bang” (raspad soyuza) cho những gì đã xảy ra vào cuối năm 1991, mà không đưa ra những đánh giá giá trị lớn hơn và phức tạp hơn.

Liên Xô được cho là đã kiến thiết xây dựng những tác động ảnh hưởng sau [ 193 ] [ 194 ] :

• Có ghế thường trực tại Hội đồng Bảo an Liên Hợp Quốc. Quan hệ chặt chẽ với Đông Âu và các nước đang phát triển.
• Là nguồn viện trợ lớn cho các nước nghèo ở châu Á, châu Phi.
• Ảnh hưởng mạnh trên các nước xung quanh, đa dạng và giàu có về lịch sử và văn hoá. Vận dụng ảnh hưởng thông qua các chính phủ và các tổ chức trên toàn thế giới. Các tư tưởng cộng sản chủ nghĩa rất hấp dẫn đối với nhiều người trên thế giới.
• Là nền kinh tế kế hoạch tập trung lớn nhất thế giới, và đứng hàng thứ hai thế giới về tổng sản lượng nền kinh tế trong suốt giai đoạn 1940-1990 (đạt 2,7 nghìn tỷ USD vào năm 1990). Khả năng tự cung tự cấp lớn, từng sản xuất 20% lượng hàng công nghiệp thế giới, quy mô công nghiệp bằng 80% so với Hoa Kỳ.

Các nước liên minh / vệ tinh[sửa|sửa mã nguồn]

Những vương quốc liên minh với Liên Xô là thành viên của Hội đồng Tương trợ Kinh tế ( liên minh kinh tế tài chính ), hoặc là thành viên Khối Warszawa ( đồng minh quân sự ) và thuộc khối Đông Âu. Các vương quốc này đều có ( hoặc từng có ) quân Liên Xô trú đóng trên chủ quyền lãnh thổ và bị Liên Xô chi phối về mặt chính trị và quân sự chiến lược .

Các vương quốc thân thương[sửa|sửa mã nguồn]

Đây là những vương quốc thường không tham gia vào bên nào, thuộc về những nước Thế giới thứ ba, tuy nhiên có những cơ quan chính phủ thân Liên Xô sống sót. Không phải chính thể nào cũng là liên minh của Liên Xô mà hầu hết nó đều chỉ mang tính trong thời điểm tạm thời .

Các quốc gia thân Liên Xô tuy nhiên không theo chủ nghĩa cộng sản được để nghiêng :

Các nước cộng sản trái chiều[sửa|sửa mã nguồn]

Có một số ít những vương quốc trái chiều với Liên Xô và họ gần như không bị Moskva chi phối, trong khi vẫn san sẻ quan điểm tương đương về ý thức hệ :

Các nước trung lập[sửa|sửa mã nguồn]

Phần Lan là vương quốc khan hiếm ở phương tây giữ thế trung lập. Trong Chiến tranh quốc tế thứ hai, Phần Lan đã chống cự thành công xuất sắc những cuộc tiến công từ Liên Xô, và cũng là vương quốc tư bản với kinh tế thị trường. Thế nhưng, Hiệp ước Phần Lan-Liên Xô năm 1948 đã phần nào hạn chế sự độc lập của Phần Lan trong chủ trương ngoại giao của nước này. Hiệp ước buộc Phần Lan phải bảo vệ Liên Xô nếu có cuộc chiến tranh, đồng nghĩa tương quan với việc Phần Lan không hề gia nhập NATO và giúp Liên Xô có chỗ đứng trong yếu tố ngoại giao Phần Lan. Để ứng phó, Phần Lan tăng trưởng chủ trương Paasikivi – Kekkonen để vừa tăng trưởng ngoại giao với phương Tây và kinh tế tài chính, cũng như giúp họ cân đối ngoại giao với Nga [ 197 ]. Thế nhưng ở phương Tây, nó vô tình tạo nên nỗi sợ Phần Lan hóa về rủi ro tiềm ẩn những nước phương Tây không hề tương hỗ nhau trước sự tiến công của Liên Xô [ 198 ] .

Phân cấp hành chính[sửa|sửa mã nguồn]

Giai đoạn 1954 – 1991, Liên Xô gồm có 15 nước cộng hòa xã hội chủ nghĩa Xô viết :
Và phần đông những nước này lại được phân loại thành những tỉnh ( ngoại trừ 5 nước Latvia, Litva, Estonia, Moldavia và Armenia ) .

Cộng hòa Xã hội Chủ nghĩa Xô viết Liên bang Nga (RSFSR) được phân chia thành 16 nước cộng hòa tự trị (avtonomnaya respublika-автономная республика), 6 khu (krai-край) và 49 tỉnh (oblast-область). Dưới cấp khu có thể có tỉnh tự trị, dưới cấp tỉnh và khu còn có thể có các vùng dân tộc (thiểu số) (nationalny okrug-национальный округ), đến năm 1977 được đổi tên thành vùng tự trị (avtonomny okrug-автономный округ). Có tất cả năm tỉnh tự trị, 10 vùng tự trị.

Trong một số nước cộng hòa (Nga, Gruzia, Azerbaidjan, Uzbekistan, Tadjikistan) còn có các nước cộng hòa tự trị và tỉnh tự trị.

Tất cả các đơn vị hành chính-lãnh thổ nói trên được phân chia thành các huyện (rayon-район) và thành phố trực thuộc tỉnh, vùng và nước cộng hòa.

” Hành khúc đam mê “, một bài hát nổi tiếng vào thập niên 1930 ở Liên Xô Học sinh Liên Xô đến thăm Tiệp Khắc vào năm 1985Đến thế kỷ 19, nghệ thuật và thẩm mỹ văn học Nga đã đạt đến đỉnh điểm của sự nổi tiếng quốc tế như Aleksandr Pushkin, Lev Tolstoy, Fyodor Dostoyevsky và Anton Chekov đều được coi là hình tượng của văn học cổ xưa. Mặc dù có truyền thống lịch sử vĩ đại này, tuy nhiên, những nhà văn và nghệ sĩ Liên Xô của thế kỷ 20 đã bị tác động ảnh hưởng thâm thúy bởi bầu không khí chính trị biến hóa .

Thời kỳ xung quanh Cách mạng Nga năm 1917 được đánh dấu bằng một đợt bùng nổ thử nghiệm và sáng tạo văn hóa. Anna Akhmatova và Marina Tsvetaeva đã sản xuất thơ tuyệt đẹp, trong khi các tác giả văn xuôi như Isaak Babel làm chủ truyện ngắn và tiểu thuyết. Marc Chagall và Vasily Kandinsky quay sang bức tranh trừu tượng, và Ballets Russes của Sergei Diaghilev được công chiếu một cách gây sốc khi Nghi lễ mùa xuân của Igor Stravinsky. Giám đốc nhà hát Vsevolod Meyerhold đã tinh chỉnh các phương pháp diễn xuất được cách điệu cao của ông, điều này ảnh hưởng đến nhà làm phim Sergei Eisenstein trong các bộ phim như Chiến hạm Potemkin.

Khi những năm 1920 tăng trưởng, những nhà chỉ huy chính trị đã cẩn trọng với những mô hình nghệ thuật và thẩm mỹ thử nghiệm này và sự kiểm duyệt được thắt chặt. nhà nước đã tiếp quản báo in, thay thế sửa chữa những hiệp hội của những nhà văn và nhạc sĩ bằng những công đoàn do nhà nước trấn áp, và đóng cửa những nhà hát và xưởng vẽ thẩm mỹ và nghệ thuật. Những giải pháp này đã ngăn ngừa một cách hiệu suất cao bất kỳ tài liệu nào được coi là không tương thích về mặt chính trị và sự phát minh sáng tạo bị ngưng trệ nghiêm trọng .Năm 1934, chủ nghĩa hiện thực xã hội chủ nghĩa được công bố chính thức là giải pháp duy nhất được đồng ý để biểu lộ nghệ thuật và thẩm mỹ. Các nhà chỉ huy cảm thấy rằng thẩm mỹ và nghệ thuật nên không quá phức tạp, nên được sáng tác với mục tiêu chính là tuyên truyền và tôn vinh Đảng cộng sản, và thực tiễn là diễn đạt văn hóa truyền thống vô sản. Sự chỉ trích so với Đảng bị nghiêm cấm. Các nghệ sĩ chọn ở lại Liên Xô đã bị buộc phải thao tác trong số lượng giới hạn của Chủ nghĩa hiện thực xã hội chủ nghĩa. Nhưng so với 1 số ít pháp luật này là không hề tưởng tượng : nhiều người di cư, những người khác đã tự sát, trong khi một số ít bị cầm tù và thậm chí còn bị xử tử .

Một sự hồi sinh của văn học và nghệ thuật cuối cùng đã xuất hiện sau cái chết của Stalin. Năm 1954, Thời báo New York đã gọi cuốn tiểu thuyết của Ilya Ehrenburg là The Thaw, vụ đánh bom nhỏ, vì cuộc kiểm tra quan trọng về cuộc sống ở một thị trấn nhà máy và thảo luận về các chủ đề cấm kỵ trước đây. Một phong cách văn xuôi mới khác do Vasily Aksyonov và Vladimir Voinovich dẫn đầu đã mô tả văn hóa giới trẻ hiện đại theo phong cách của J. D. Salinger. Thơ của Yevgeny Yevtushenko đã được đọc trong các sân vận động bóng đá đông đúc và Một ngày trong cuộc đời của Ivan Denisovich Solanchitsyn đã được xuất bản. Tuy nhiên, vào cuối những năm 1960, những xu hướng này đã bị đảo ngược một lần nữa và nhiều nhà văn trở lại im lặng hoặc rời khỏi đất nước.

Trong suốt thế kỷ 20, đời sống văn hóa truyền thống ở Liên Xô đã chịu sự trấn áp chính trị. Mặc dù hầu hết tác phẩm của họ được tạo ra trong bí hiểm và bị cơ quan chính phủ lên án, nhưng những nghệ sĩ Liên Xô đã đạt được sự công nhận đúng đắn trong lịch sử dân tộc văn hóa truyền thống quốc tế .
Truyền thống chuộng thể thao từ Nga trước Chiến tranh quốc tế thứ nhất vẫn liên tục sống sót ở Liên Xô, ngoại trừ việc tập thể thao không còn là độc quyền của giới thượng lưu, mà Open cho toàn dân. Thể dục, thể thao thông dụng cũng như thể thao số 1, được nhà nước Liên Xô thôi thúc can đảm và mạnh mẽ. Có một tổ chức triển khai được xây dựng đặc biệt quan trọng trong thực thể liên bang, có trách nhiệm là làm công tác làm việc người trẻ tuổi và tìm kiếm những kĩ năng đầy triển vọng, được giảng dạy trong những trường thể thao .Trong Chiến tranh Lạnh, thể thao là một trong nhiều nghành nghề dịch vụ của Liên Xô và phương Tây đã cạnh tranh đối đầu nóng bức. Thể thao có ý nghĩa rất lớn so với chính quyền sở tại Liên Xô cũng như những phần thưởng và huy chương vàng. Các vận động viên thường dành phần đông thời hạn của họ để huấn luyện và đào tạo trong những cơ sở đẳng cấp và sang trọng quốc tế mặc dầu họ hoàn toàn có thể là công nhân xí nghiệp sản xuất hoặc sĩ quan quân đội .

Sự kiện thể thao lớn nhất từng được Liên Xô tổ chức là Thế vận hội Mùa hè 1980 tại Moskva. Nó trở thành một dấu mốc trong lịch sử hiện đại khi tổng cộng 65 quốc gia (chủ yếu là Tây Âu) tẩy chay sự kiện do Chiến tranh Liên Xô–Afghanistan. Trước tháng 7 năm 1980 đã diễn ra Thế vận hội mùa đông tháng hai ở Lake Placid, New York và một trận đấu khúc côn cầu trên băng mà sau đó được biết đến với tên gọi Phép màu trên băng.

Kết quả của Liên Xô trong những giải đấu thể thao quốc tế lớn :

• Thế vận hội mùa hè: 395 vàng 319 bạc 296 đồng, tổng cộng đoạt 1010 huy chương (hạng 1 ở châu Âu, hạng 2 trên thế giới)
• Thế vận hội mùa đông: 78 vàng 57 bạc 59 đồng 194, tổng cộng đoạt 194 huy chương (hạng 3 ở châu Âu, hạng 4 trên thế giới)
• Đại hội Thể thao Sinh viên Mùa hè: 407 vàng 329 bạc 253 đồng, tổng cộng đoạt 989 huy chương (hạng 1 ở châu Âu, hạng 2 trên thế giới)
• Đại hội Thể thao Sinh viên Mùa đông: 95 vàng 85 bạc 63 đồng, tổng cộng đoạt 243 huy chương (hạng 2 ở châu Âu, hạng 2 trên thế giới)
• Đại hội Thể thao Thế giới: 15 vàng 13 bạc 8 đồng, tổng cộng đoạt 36 huy chương (hạng 11 ở châu Âu, hạng 18 trên thế giới)

Trẻ em Liên Xô trong ngày biểu tình tháng 5Liên Xô đa phần có 8 đợt nghỉ lễ, và những dịp nghỉ lễ và dịp nghỉ lễ khác tổng số khoảng chừng 30 ngày .

Chính trị gia[sửa|sửa mã nguồn]

• Georgi Konstantinovich Zhukov (Георгий Константинович Жуков) – Nguyên soái, chỉ huy nhiều trận đánh lớn và công phá Berlin, tiếp nhận sự đầu hàng của Đức Quốc xã trong Chiến tranh thế giới thứ hai.
• Ivan Stepanovich Koniev – Nguyên soái, chỉ huy nhiều trận đánh lớn và công phá Berlin, Tư lệnh tối cao lực lượng vũ trang các nước thuộc Khối Warszawa.
• Konstantin Konstantinovich Rokossovsky – người duy nhất hai lần được phong Nguyên soái, Nguyên soái Liên Xô năm 1944 và sau đó là Nguyên soái Ba Lan năm 1949.

Nhà khoa học – kỹ thuật[sửa|sửa mã nguồn]

Văn nghệ sĩ[sửa|sửa mã nguồn]

Vận động viên[sửa|sửa mã nguồn]

• The Cambridge Encyclopedia of Russia and the former Soviet Union. (1994). Cambridge, UK: Cambridge University Press.
• Kasack, W. & Atack, R. (1988). Dictionary of Russian literature since 1917. New York, NY: Columbia University Press.
• Minahan, J. (2012). The Former Soviet Union’s Diverse Peoples: A Reference Sourcebook. Santa Barbara, CA: ABC-CLIO.
• Smith, S. A. (2014). The Oxford Handbook of the History of Communism. New York, NY: Oxford University Press.[1][2]
• Vronskaya, J. & Čuguev, V. (1992). The Biographical Dictionary of the Former Soviet Union: Prominent people in all fields from 1917 to the present. London, UK: Bowker-Saur.

• Bôrít Enxin (Boris Yeltsin), Những ghi chép của tổng thống, Hà Nội: Nhà xuất bản Chính trị quốc gia, 1995
• V.A.Métvêđép (Medvedev), Ê kíp Goócbachốp – Nhìn từ bên trong.
• V.G.Aphanasiev, Quyền lực thứ tư và bốn đời tổng bí thư Hà Nội: Nhà xuất bản chính trị quốc gia, 1995.
• E.K.Ligachov, Inside Gorbachev’s Kremlin The memoirs of Yegor Ligachev – Bên trong điện Cremli của Gorbachov, Hồi ký của Egor Ligachov, Pantheon Books, New York 1993.
• Giải mã những bí mật của CIA, Nhà xuất bản Thông tấn, 2007

Liên kết ngoài[sửa|sửa mã nguồn]

Source: https://bem2.vn
Category: TỔNG HỢP