Những nhân vật đầu tiên trong tiến trình chữ quốc ngữ – Kỳ 2:
Ngôi mộ của giáo sĩ Pina ở sau nhà thời thánh Phước Kiều trên quốc tế. lúc bấy giờ – Ảnh : T.L.Đắc Lộ đã thừa kế những di sản được người khác phát minh sáng tạo ra để góp thêm phần hoàn thành xong cuốn tự điển có tiếng Việt tiên phong trên quốc tế
Bạn đang đọc: Chữ quốc ngữ ra đời lúc nào?
400 năm sau, người Việt, những người thụ hưởng và tự hào thứ chữ này, lại biết rất lơ mơ về lịch sử vẻ vang của nó. Họ không biết chắc ai là người phát minh sáng tạo ra chữ Việt, Francesco de Pina hay Alexandre de Rhodes ?
Ở đâu, Thanh Chiêm hay Nước Mặn? Lưu giữ thế nào? Phổ biến ra sao? Phát triển thế nào? Lúc nào được sử dụng phổ thông?
Công sức của người Bồ
Trong hai thế kỷ từ 15 đến 17, những thương buôn Bồ Đào Nha xuất hiện phần đông khắp quốc tế. Theo chân họ là những nhà truyền giáo, phần đông là người Bồ và người Ý, tháp tùng truyền đạo ở những vùng đất mới .Theo thống kê của linh mục Đỗ Quang Chính thì trong số 145 giáo sĩ thuộc 17 quốc tịch đến Đàng Trong truyền giáo từ năm 1615 – 1788, có đến 74 người Bồ Đào Nha, 30 người Ý .Dòng Tên ( Jesu ) của đạo Thiên Chúa là dòng tu đi truyền đạo thời kỳ ấy. Theo luật của dòng, mỗi khi đến vùng đất mới phải học tiếng địa phương, và với kĩ năng riêng từng người, họ đã Latin hóa lời nói và chữ viết địa phương để những người theo đạo hoàn toàn có thể đọc được những kinh sách của đạo .Thứ chữ Latin này được truyền lại cho những giáo sĩ đến sau. Đây là phương pháp mà họ đã thực thi ở nhiều nơi như Ấn Độ, Trung Quốc, Nhật Bản, Brasil … trong những thế kỷ 15, 16 trước khi đến Nước Ta. Riêng ở Viễn Đông, dòng tu này thiết lập một trụ sở lớn và vĩnh viễn ở Macau để làm nơi đi và đến cho những giáo sĩ .Đầu thế kỷ 17, năm 1615, những giáo sĩ Dòng Tên đã đến Đàng Trong và lần lần họ học tiếng Việt. Sau đó, những giáo sĩ này đã bắt tay vào việc Latin hóa chữ Việt .Tài liệu viết tay của giáo sĩ João Roiz ( người Bồ ) viết năm 1621 đã có những chữ quốc ngữ khởi đầu như An Nam ( Nước Ta tức Đàng Trong. Thời điểm này nước ta chưa có vùng đất Nam Bộ ), Sinoa ( xứ Hóa tức Thuận Hóa ), unsai ( ông sãi ), Cacham ( Kẻ Chàm, sau này là Thanh Chiêm ), ungue ( ông nghè ) …Còn những chữ Việt trong bản tường trình của Gapar Louis ( người Bồ ) viết năm 1621 cũng đã có chữ ungué ( ông nghè ), bancô ( bàn cổ ). Còn Cristoforo Borri ( người Ý ), tác giả cuốn Xứ Đàng Trong, đến Đàng Trong cùng với Francesco de Pina xây dựng trú sở Nước Mặn ( Tỉnh Bình Định ) năm 1618, trong tác phẩm viết năm 1621 đã có những chữ : Tunchim ( Đông Kinh, tức TP. Hà Nội ), Lai ( Lào ), Ainam ( Hải Nam ), kemoi ( kẻ mọi, xứ mọi, Tây Nguyên ), Quanguya ( Quảng Nghĩa ), Quignin ( Qui Nhơn ), dàdèn lùt ( đã đến lúc ), nayre ( nài ), doij ( đói ), chià ( trà ), sayc kim ( sách kinh ), cò ( có ). Cũng năm 1621, giáo sĩ Bozumi viết những chữ : onsaij ( ông sãi ), Quanghia ( Quảng Nghĩa ), Nuoecman ( Nước Mặn ), da an nua ( dạ ăn nữa ) …Như vậy, tới năm 1621, việc Latin hóa tiếng Việt vẫn chưa có dấu thanh. Tài liệu viết tay của giáo sĩ Antonio de Fontes, một học trò của Francesco de Pina, viết năm 1626 đã thấy xuất hiện dấu thanh. Dĩgcham ( Dinh Chàm ), Núocman ( Nước Mặn ), Sinúa ( xứ Hóa ), ondedóc ( ông đề đốc ), nhít la khấu, khấu la nhít ( nhứt là không, không là nhứt ) .Và di cảo của Pina vừa tìm thấy ở Thư viện Hoàng gia Bồ Đào Nha giữa năm 2018 thì chữ quốc ngữ đã có dấu như thời nay. Tài liệu này tọa lạc trong Hội thảo về chữ quốc ngữ diễn ra tại Lisbon vào tháng 7-2018 .
Di cảo của Pina, chữ quốc ngữ những năm 1623 – Ảnh : T.L.
Công trình tập thể
Như vậy, hoàn toàn có thể chứng minh và khẳng định rằng chữ quốc ngữ sinh ra có một quy trình dài từ năm 1618 cho đến 1625 với sự hợp tác của nhiều người chứ không chỉ một người. Và hầu hết ” tác giả ” của chữ quốc ngữ đều là người Bồ Đào Nha, người Ý cùng với 1 số ít người Việt theo đạo Thiên Chúa góp phần .Và người được xác lập ” giỏi tiếng Việt nhứt ” và có công lớn nhứt trong việc phát minh sáng tạo ra chữ quốc ngữ chính là giáo sĩ Francesco de Pina người Bồ Đào Nha .Francesco de Pina đến Hội An đầu năm 1617, xây dựng trú sở Nước Mặn năm 1618, rồi xây dựng trú sở Thanh Chiêm ( tức Kẻ Chàm, Dinh Chàm ) năm 1623. Từ năm 1619, Pina đến cư trú tại Thanh Chiêm và cuối năm 1625 ông chết đuối trên biển Cù Lao Chàm do vướng áo chùng không bơi được khi thuyền lật .Thi thể ông được chôn ở sau nhà thời thánh Phước Kiều ( nay là nhà thời thánh Thánh Andre ), thuộc thôn Thanh Chiêm 1, xã Điện Phương, huyện Điện Bàn, tỉnh Quảng Nam. Đây là nhà thời thánh do chính ông xây dựng khi đến cư trú tại Thanh Chiêm và là nơi trú ngụ của nhiều giáo sĩ khác, trong đó có Đắc Lộ .Sau khi ông mất, một học trò tiếng Việt của ông là giáo sĩ Alexandre de Rhodes ( Đắc Lộ ) đến Đàng Trong năm 1624, đã ôm tổng thể những di cảo của thầy mang về Macau vào năm 1626. Tại Macau thuở ấy còn có hai giáo sĩ cũng chú ý nghiên cứu và điều tra chữ quốc ngữ và đã soạn thảo hai cuốn tự điển Việt-Bồ-La và Bồ-Việt .Đó là hai giáo sĩ Gaspar d’Amaral và Antonio Barbosa cư trú ở Macau gần 10 năm. Đáng tiếc là khu công trình của họ chưa kịp công bố thì tháng 2-1646 Gaspar mất trên đường thủy đi đến nước ta và sau đó một năm thì Barbosa cũng mất vì bệnh .Trong lời nói đầu cuốn Tự điển Việt – Bồ – La của mình, Đắc Lộ có nhắc đến việc ” tìm hiểu thêm ” tài liệu của hai giáo sĩ trên, cho thấy Đắc Lộ đã thừa kế những di sản được người khác phát minh sáng tạo ra để góp thêm phần triển khai xong cuốn tự điển có tiếng Việt tiên phong trên quốc tế .Điều đáng tiếc là lúc bấy giờ vẫn chưa tìm thấy hai cuốn tự điển của Gaspar và Barbosa đã viết. Rất mong số phận của nó giống như cuốn tự điển của Bá Đa Lộc, tưởng đã cháy mất trong một trận hỏa hoạn ở Cà Mau nhưng lại được tìm thấy vào thập niên 1980 .
Sau người Bồ là người Pháp
Sau Đắc Lộ, chữ quốc ngữ được phổ cập rộng trong giới theo đạo Thiên Chúa, nhất là những tu sĩ, linh mục … Nó cũng được triển khai xong dần qua một quy trình rất dài hàng trăm năm và lần lần hoàn hảo .Qua thế kỷ 18, do yếu tố nội bộ, địa phận truyền giáo của người Bồ được giao lại cho Hội thừa sai người Pháp, và chữ quốc ngữ liên tục được những giáo sĩ người Pháp lưu giữ và truyền lại. Trong số những người có công với chữ quốc ngữ được ghi nhận là giáo sĩ Bá Đa Lộc và Taberd, hai người đã thâu góp, chỉnh đốn, ghi nhận chữ quốc ngữ trong hai cuốn tự điển mang tên mình .Cuốn tự điển Taberd đã được Nhà xuất bản Văn Học in lại năm 2004 với tên Nam Việt dương hiệp tự vị. Riêng cuốn của Bá Đa Lộc đến nay ít nghe nhắc đến dù đã công bố và Tặng bản scan cho nước ta từ năm 1984 ._____________________________________
Kỳ tới: Người đầu tiên tạo chữ quốc ngữ
Xem thêm: Sam – Wikipedia tiếng Việt
Những nhân vật đầu tiên trong tiến trình chữ quốc ngữ – Kỳ 1: Khởi đầu của chữ quốc ngữ TTO – Nói đến chữ quốc ngữ thường cho rằng giáo sĩ Alexandre de Rhodes ( thường gọi là Đắc Lộ ), tác giả cuốn Từ điển Việt – Bồ – La in tại La Mã năm 1651, là ông tổ của chữ quốc ngữ. Thế nhưng, thực sự chưa hẳn vậy …
